بین النهرین
«بین النَّهرَین»، سرزمینی است در غرب آسیا در حوضه رودهای دجله و فرات. این سرزمین مثلثی است به وسعت حدود 200 هزار کیلومتر مربع که بخش هایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران درون این مثلث واقع شده‌اند. بین‌النهرین به سبب وجود منابع نفت آن از اهمیت جهانی برخوردار است.
محدوده بينالنهرين
ناحيه تاريخى بين النهرين در امتداد دو رود دجله و فرات و بين آنها ممتد است. قسمت شمالى آن به نام الجزيره عمدتاً لم‌يزرع است، اما نيمه جنوبى به نام سواد، دشتى حاصلخيز و آبرفتى است.
رود دجله از جنوب دریاچۀ وان، و رود فرات از نزدیكی كوه آرارات سرچشمه می‌گیرند. طول رود دجله ۸۴۰‘۱، و رود فرات ۸۵۰‘۲ كیلومتر است. این دو رود از شمال به جنوب جریان دارند و پس از گذر از اراضی كوهستانی، با فاصلۀ ۴۰۰ كیلومتر از یكدیگر وارد دشت می‌شوند. فاصلۀ این دو رود با یكدیگر در نزدیكی بغداد به ۳۲ كیلومتر می‌رسد، سپس از یكدیگر فاصله می‌گیرند و سرانجام در قورنه (= قرنه) واقع در ۹۶ كیلومتری بصره به یكدیگر می‌پیوندند و شطّ العرب را كه اروندرود نامیده می‌شود، تشكیل می‌دهند.
مرداب ها و سواحل و جزاير باتلاقى كه در ميان شبكه‌اى از نهرها و رودخانه‌هاى كوچك واقع شده‌اند، قسمت بالاى اروندرود را مى‌پوشانند.
تاریخچه بينالنهرين
رودهاى دجله و فرات در ناحيه بينالنهرين مانند رود نيل در مصر، سرچشمه حيات و تمدن بوده است. از دوره بابلي ها، اين دو رود به وسيله كانال هايى به هم مربوط بودند و شاخه‌هاى متعدد سراسر دشت را آبيارى مى‌كرده است.
سامي ها كه در حدود سال 3500 قبل از ميلاد به آنجا مهاجرت كردند، با تمدن عالى سومري ها مواجه شدند به نام بابلي ها و آنهايى كه در شمال مقيم گرديدند به نام آشوري ها خوانده شدند. پايتخت بابلي ها، بابل و پايتخت آشوري ها، نينوا بود. شهر بابل بر دو كرانه رودخانه فرات در جنوب عراق، در 90 كيلومترى بغداد كنونى بنا شده بود كه امروز به آن حلّه مى‌گويند.
سومري ها نخستين قوم از ساكنين بين النهرين بودند كه در فاصله 4500-3500 قبل از ميلاد به شهرنشينى روى آوردند و تمدن سومرى را پايه‌ريزى كردند و شهرهاى خود را بر بالاى تپه‌ها و زمين هاى مشرف بر باتلاقهاى بين النهرين ساختند كه معروف‌ترين آنها عبارت بود از اور، اورك، يا ارخ، نيپ‌پور، لاكاش، اريدو، لارسا.
اين شهر در سالهاى 1849-1595 قبل از ميلاد اهميت فراوان يافت و در دوران سلطنت حمورابى به يكى از مراكز مهم سياسى-فرهنگى عصر خود در آسياى مقدم بدل گشت. اما دولت ميتانى كه گويا ساكنانش هندى و ايرانى بودند، در سده سيزده قبل از ميلاد از ميان رفت و پس از چند سده، آشوريان بر آن سرزمين مسلط شدند.
حران و بينالنهرين شمالى از حدود سالهاى 610 و يا 606 قبل از ميلاد به مدت 54 سال در تصرف مادها بوده است. در 539 قبل از ميلاد، كوروش شاهنشاه هخامنشى، وارد بابل شد و بينالنهرين را به تصرف درآورد. در 535 ق.م استان متحدى شامل بابل و ابر نهر (غرب رود فرات) پديد آمد كه سراسر بينالنهرين و اراضى غرب فرات از جمله فينيقيه، سوريه و فلسطين را دربرمى‌گرفت و تابع دولت هخامنشى بود.
پس از سقوط دولت هخامنشى، بينالنهرين در سده چهارم ق.م تابع دولت اسكندر مقدونى و از سده چهارم تا سوم ق.م تابع دولت سلوكى شد. از سده سوم ق.م بينالنهرين به تابعيت دولت پارتى درآمد كه از سده سوم ق.م، پس از جنگ هاى سخت ميان ايران و روم رو به انحطاط نهاد.
عربها بین‌النهرین را به دو ناحیۀ سفلی و علیا تقسیم می‌كردند و بین‌النهرین سفلی را عراق، و بین‌النهرین علیا را جزیره می‌نامیدند.
از ۱۰۴۸ق (۱۶۳۸م) عراق و جزیره در تابعیت دولت عثمانی قرار گرفت. این وضع تا پایان جنگ جهانی اول ادامه داشت. پس از جنگ، امپراتوری عثمانی تجزیه شد و بخشی از بین‌النهرین كه امروزه در خاك عراق واقع است، در ۱۹۲۰م تحت قیمومت بریتانیا قرار گرفت. در ۱۳۰۰ ش (۱۹۲۱ م) دولت عراق تأسیس گردید.
تمدن اسلامى در بينالنهرين
پس از برافتادن بنى‌اميه و روى كار آمدن بنى عباس، دشت بينالنهرين به يكى از مهم‌ترين كانونهاى تمدن اسلامى مبدل گشت. شهرهاى گوناگونى كه بدست خلفا ساخته شد مثل بغداد و سامرا و نيز شهرهايى كه در پى آن رونق و گسترش يافت، مثل نجف و كربلا، به ويژه بر اهميت سياسى - دينى بينالنهرين افزود و آن را در مركز توجه مسلمانان قرار داد.
پانویس
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج13، مدخل «بین النهرین» از عنایت الله رضا، بازیابی: 23 اسفند 1391.
- باستان شناسى و جغرافياى تاريخى قصص قرآن، عبدالکریم بی آزار شیرازی، ص12.
- آشنايى با تاريخ تمدن اسلامى، عبدالحسین بینش، ص143.
