تاریخ یعقوبی (کتاب)

نویسنده	احمدبن ابی یعقوب
موضوع	تاریخ اسلام
زبان	عربی
تعداد جلد	2
تاريخ اليعقوبي

تاریخ یعقوبی ، از قدیمترین تاریخهای عمومی به عربی ، نوشتة احمدبن ابی یعقوب بن جعفربن وَهْب بن واضح یعقوبی این کتاب، در دو جلد، خلاصه ای است از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط قرن سوم هجری.

مؤلف

احمد بن ابویعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب (م 284 ق). وی به عنوان كاتب و «اخباری» شهرت دارد. لقب نخست اشاره به شغل دبیری در دربار عباسی است و لقب دوم به اعتبار مورخ بودن وی و آشنایی او با اخبار تاریخی است. گفته شده كه «واضح» جد یعقوبی، علایق شیعی داشته و هم او بوده است كه در زمانی كه مسئول «برید» مصر بوده، ادریس بن عبدالله بن حسن برادر نفس زكیه را به مغرب فراری داده و جانش را بر سر این كار گذاشته بود.

به احتمال قوی، یعقوبی شیعه بوده است زیرا نشانه‌های تشیع وی در كتاب تاریخش كاملاً روشن است؛ از جمله این نشانه‌ها اخبار وی در داستان سقیفه و كیفیت برخوردهای خلفا و نیز شیوه گزارش‌هایی است كه از تاریخ حوادث اسلام ارائه داده است.

معرفی اجمالی كتاب

این كتاب یك دوره تاریخ عمومی است كه از هبوط حضرت آدم علیه‌السلام آغاز شده و تا حوادث سال 259 هجری ادامه یافته است. این اثر از قدیمی‌ترین كتب تاریخ عمومی است كه در تمدن اسلامی نوشته شده است. شیوه نگارش كتاب تاریخی است نه حدیثی؛ بدین معنی كه یعقوبی مانند برخی از مورخان محدث، حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذكر سلسله سند نیاورده است بلكه به عنوان مورخ پس از استفاده از مآخذ مختلف، كتاب خود را تألیف كرده است.

یعقوبی در مقدمه جلد دوم یادآور شده است كه قصد تألیف كتابی مختصر را داشته ولذا بسیاری از اشعار و همچنین اخبار طولانی را حذف كرده است.

روش تألیف کتاب

بخش نخست کتاب ــ که در بارة تاریخ پیش از اسلام است ــ مقدمه ای داشته که در دست نیست . در بخش فعلی کتاب ، که از میانة داستان آفرینش آغاز شده ، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی علیهم السلام و پس از آن تاریخچه ای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است . یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران ، از قرآن مجید و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله اناجیل اربعه نقل و اقتباس کرده است . وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته ، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است . به گفتة هوتسما ، مستشرق هلندی ، مأخذ عمدة یعقوبی در بارة تاریخ بنی اسرائیل ، پس از کتاب مقدّس ، کتابی بوده به نام > غار گنجینه ها < که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است . یعقوبی در فصل «ملوک فارس » به فرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و در بارة نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است . ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است . خوذای نامگ ، تاریخ رسمی ساسانیان ، از دیگر منابع یعقوبی است . ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دورة ساسانیان به شمار می رود .

مجلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ اسلام اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم از ولادت تا بعثت ، هجرت ، غزوات ، سفیران عرب ، کاتبان و همسران پیامبر، خطبه ها و مواعظ او، حجة الوداع ، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است . شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امام علی و امام حسن علیهماالسلام ، مبحث بعدی است . سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی به ترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث 259 پرداخته شده است . تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می شود، چنانکه مسعودی از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان » یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است

روش یعقوبی در مجلد دوم ، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست ؛ او، برخلاف مورخان اخباری ، چون طبری ، سلسلة اسناد روایات را به دست نداده ، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیره نویسان و مورخان و تفاوتهای آنها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است . یعقوبی در مقدمة این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده های دوم و سوم را نام برده است

ویژگی بارز تاریخ یعقوبی ، که نشان از شیعه بودن مؤلف دارد، ذکر احوال امامان شیعه علیهم السلام است . وی به مناسبت ذکر وفات ائمه ، خلاصه ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علی النقی علیه السلام (254) آورده است . یعقوبی ضمن یاد کردن از علی علیه السلام و منزلت او و فضایل اهل بیت علیهم السلام ، در بارة شخصیت ابوطالب ، حدیث غدیرخم و حدیث ثقلین ، ماجرای سقیفه ، خلفای نخست و امام حسن علیه السلام ، طلحه و زبیر و زبیریان و امویان و قیام زیدبن علی نیز مطالبی آورده است وی در بارة عباسیان میانه رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده ، مانند قتل ابن هُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان ، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات امام موسی کاظم علیه السلام به ذکر روایت عباسی بسنده کرده است . یعقوبی در بارة حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (متوفی 270)، به ملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است . اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمی کاهد

یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده ، از جمله خطبه ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه های رسمی ، دقیق و گاه منحصر به فرد است یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده و به گاهشماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است . او در ذکر ولادت عیسی علیه السلام و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دورة هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون محمدبن موسی خوارزمی (متوفی 232) و ماشاءاللّه یهودی (متوفی 200 یا 205) است .

مسعودی (متوفی 345 یا 346) در نگارش تاریخ پیش از اسلام از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است . در سدة ششم هجری مؤلف مجمل التواریخ و القصص ، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است .

وضعیت نشر

این كتاب به وسیله دار صادرِ بیروت در دو جلد به زبان عربی چاپ و منتشر شده و ترجمه فارسی آن نیز موجود می‌باشد.

منابع

• محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص 303-304.
• دانشنامه جهان اسلام،"مدخل تاریخ یعقوبی" از محمدرضا ناجی.

متن کتاب تاريخ اليعقوبي

تاريخ اليعقوبي