محمد بن عمر واقدی
|
تقویم هجری قمری |
| روز واقعه:11 ذی الحجه |
| سال 207 هجری قمری |
«محمد بن عمر واقدي» از دانشمندان و مورخان بزرگ اسلامي است. او به جمع‌آوری اخبار و احادیث و روایات مختلف مربوط به سیره توجه زیادی داشته و برای کسب معلومات سخت‌کوش بود و برای شناخت دقیق رخدادها شخصا به محل حوادث سفر کرده و اطلاعات جمع‌آوری می‌کرد. از واقدی تألیفات بسیاری برجای مانده که مهمترین آن «المغازی» که مشتمل بر روایات و اخبار دوران هجرت تا رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) است. محمد بن سعد زهري صاحب كتاب "الطبقات الكبري" از شاگردان اوست.
محتویات
ولادت و نسب
ابوعبدالله، محمد بن عمر واقدي در سال 130 قمري، در زمان خلافت مروان بن محمد آخرين خليفه اموي در مدينه منوره ديده به جهان گشود. این مطلب را شاگرد و کاتب او ابن سعد در طبقات اظهار داشته است. برخی ولادت او را در سال ۱۲۹ ق. دانسته‌اند.
به گفته ابوالفرج اصفهانی، مادر واقدی، دختر عیسی بن جعفر بن سائب است، و پدر این بانو، مردی ایرانی و از سرزمین فارس است. واقدی از وابستگان بنی سهم است که یکی از خاندان‌های قبیله بنی اسلم شمرده می‌شوند.
فعالیت‌های علمی و اجتماعی
واقدي از أوان جواني به تحصيل علوم اسلامي روي آورد. وی دوران دانش‌اندوزی را در مدینه گذراند، اما در سال ۱۸۰ ق. به بغداد رفت. مرکزیت بغداد عامل عمده در کشاندن این قبیل چهره‌های به نام به سوی خود بوده است. ابن جُریج (۱۵۰ق)، محمد بن عِجلان (۱۴۸ق)، مَعْمَر بن راشد (۱۵۳ق)، ابراهیم بن سعد (۱۸۵ق)، ابن ابی‌ذِئْب (۱۵۹ق)، سُفیان ثَوری (۱۶۱ق)، عبدالرحمن بن عبدالعزیز (۱۶۲ق)، عبدالحمید بن جعفر (۱۵۳ق) و عبدالعزیز دراوَرْدی (۱۸۷ق) شماری از شناخته شده‌ترین استادان و مشایخ واقدی هستند که او در مغازی، سیره، فتوحات و اختلافات حدیثی و فقهی، از آنان دانش فراگرفته است.
او در آموختن و خواندن سيره نبوي و غزوات و جنگ‌هاي صدر اسلام، علاقه خاصي نشان داد و در اين زمينه تلاش وافري به عمل آورد و پس از مدتي به گردآوري احاديث و روايات مربوط به سيره پيامبر صلی الله علیه و آله و غزوات آن حضرت پرداخت و به هر يك از اولاد صحابه، فرزندان شهداي صدر اسلام و يا فرزندان تابعين مي‌رسيد، هر خاطره‌اي كه از آنان درباره حضور پدرانشان در جنگ و جهاد صدر اسلام نقل مي‌كردند، گردآوري مي‌كرد و حتي براي تحقيق و آشنايي بيشتر به محل وقوع جنگ‌ها مي‌رفت و آنها را از نزديك مورد بررسي قرار مي‌داد.
در سالي كه هارون الرشيد عباسي به همراه وزيرش يحيي بن خالد برمكي به مدينه رفته بودند، در پي كسي بودند كه محل شهادت شهيدان صدر اسلام را به خوبي بداند و آنان را به تمامي مكان‌هاي مورد نظر راهنمايي كند. در آن ايام، واقدي را به هارون الرشيد معرفي كردند و واقدي، خليفه و همراهان وي را براي يافتن محل جنگ‌ها و مشهد شهدا راهنمايي كرد و خرسندي هارون و وزيرش يحيي بن خالد را فراهم كرد و به همين جهت مبلغ ده هزار درهم كه پول بسيار چشمگير و زيادي بود به وي هديه دادند و از اين راه، او را به خود جذب كردند.
واقدي در دوران خلافت سه تن از عباسیان، يعني هارون، امين و مأمون عباسي در بغداد بسر برد و از كمك‌ها و توجهات آنان برخوردار گرديد و حتي پس از خشم هارون نسبت به يحيي بن خالد و برمكيان، منزلت واقدي در نزد خلفا محفوظ ماند. وي مدتي در جانب غربي دجله و در ايام مأمون عباسي در جانب شرقي دجله شهر بغداد، مقام قضاوت را بر عهده داشت و در اين مدت، كتاب‌هاي زيادي را تأليف نمود كه بسياري از آنها از بين رفته و جز نام، چيزي از آنها باقي نمانده است.
مهمترين تأليفات وي عبارتند از: المغازي، اخبار مكه، الجمل، مقتل الحسين، كتاب السيره، صفين، الرده والدار، السقيفة، المناكح، مولد الحسن والحسين، التاريخ الكبير و...
محمد بن سعد زهري، نويسنده كتاب معروف "الطبقات الكبري" كه خود از دانشمندان و تاريخ‌نگاران بزرگ اهل سنت است، مقام شاگردي و منشي‌گري (كتابت) واقدي را بر عهده داشت و بيشتر كتاب‌ها و زندگي‌نامه واقدي بدست وي نوشته شد.
تشیّع واقدی
برخی از عالمان به شیعه بودن واقدی قائل شده‌اند. شاید وجود دو کتاب واقدی به نام‌های «مولد الحسن و الحسین» و «مقتل الحسین» توهم شیعه بودن او را موجب شده است، چنانکه ابن ندیم هم چنین پنداشته است و می‌گوید: واقدی شیعه و دارای مذهب پسندیده بوده، ولی تقیه می‌کرده است. هرچند بسياري از دانشمندان شيعه، اين گفتار را نپذيرفته و وي را از علماي اسلامي غيرشيعه مي‌دانند.
واقدي با اين كه همانند ساير مورخان و دانشمندان اهل سنت، تلاش بليغي در موجه جلوه دادن خلفاي سه‌گانه (ابوبكر، عمر و عثمان) و پرداختن به سريه‌ها و جنگ‌هاي آنان و افرادي همسان آنان به عمل آورد، با اين حال نتوانست از دلاوري‌ها، مجاهدت‌ها و قهرماني‌هاي حضرت امام علی علیه‌السلام در اكثر غزوات و جنگ‌هاي صدر اسلام و بيان فضايل و مناقب آن حضرت، چشم‌پوشي كرده و حقايق را ناديده بگيرد.
آثار و تألیفات
واقدی در جمع‌آوری احادیث تلاش می‌کرد، چنانکه علی بن مدینی روایت می‌کند که او بیست هزار حدیث جمع کرده است. ابن ندیم می‌گوید: «دو نفر در خانۀ واقدی شب و روز به نگارش و ثبت کتاب‌ها و مطالب او اشتغال داشتند و به هنگام مرگ ششصد بسته کتاب از او باقی ماند که برای حمل هر بسته احتیاج به دو مرد بود.»
بدیهی است که واقدی دربارۀ عموم علوم اسلامی نظر داشته است، ولی به‌طور خاص دربارۀ تاریخ اسلام کار کرده است. ابراهیم حربی در این مورد می‌گوید: «واقدی در امر تاریخ اسلام دانشمندترین مردم بوده و از دورۀ جاهلیت چیزی نمی‌دانسته است.»
ابن سعد کاتب و شاگرد واقدی او را چنین وصف کرده است: «واقدی آگاه به مغازی، سیره، فتوح، اختلاف مردم دربارۀ احادیث و احکام و اجتماع و هم آهنگی مردم در موضوعات بود. و این مطالب را در کتبی که نوشته و تفسیر کرده و آنها را استخراج کرده است، می‌بینیم.»
در «الفهرست» ابن ندیم، کتاب‌های زیر برای واقدی ذکر شده است:
- التاریخ و المغازی و المبعث (معروف به المغازی)
- اخبار مکه
- الطبقات
- فتوح الشّام
- فتوح العراق
- الجمل
- مقتل الحسین
- السیره
- ازواج النبی
- الردّة و الدّار
- حرب الاوس و الخزرج
- صفّین
- وفاة النبی
- امر الحبشة و الفیل
- المناکح
- السقیفة و بیعة ابی‌بکر
- ذکر القرآن
- سیرة ابی‌بکر و وفاته
- مراعی قریش و الانصار فی القطائع، و وضع عمر الدواوین، و تصنیف القبائل و مراتبها و انسابها
- الرغیب فی علم القرآن و غلط الرجال
- مولد الحسن و الحسین
- ضرب الدنانیر والدراهم
- تاریخ الفقهاء
- الآداب
- التاریخ الکبیر
- غلط الحدیث
- السنة و الجماعة و ذمّ الهوی و ترک الخوارج فی الفتن
- الاختلاف.
وفات
بنا به گفتار شاگردش محمد بن سعد زهري در كتاب "الطبقات الكبري" وي در شب سه‌شنبه يازدهم ذی الحجه، سال 207 قمري در 78 سالگي در شهر بغداد وفات يافت و در قبرستان "خيزران" به خاك سپرده شد.[۱]
پانویس
- ↑ مقدمه كتاب "المغازي"، به قلم مارسدن جونسن.
منابع
- مؤسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
- ویکی نور.
منابع بیشتر:
