دعای ۲۹ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها
دعا هنگام تنگى روزى؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام إِذَا قُتِّرَ عَلَیهِ الرِّزْقُ:
اللَّهُمَّ إِنَّک ابْتَلَیتَنَا فِی أَرْزَاقِنَا بِسُوءِ الظَّنِّ، وَ فِی آجَالِنَا بِطُولِ الْأَمَلِ، حَتَّی الْتَمَسْنَا أَرْزَاقَک مِنْ عِنْدِ الْمَرْزُوقِینَ، وَ طَمِعْنَا بِآمَالِنَا فِی أَعْمَارِ الْمُعَمَّرِینَ.
فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ هَبْ لَنَا یقِیناً صَادِقاً تَکفِینَا بِهِ مِنْ مَئُونَةِ الطَّلَبِ، وَ أَلْهِمْنَا ثِقَةً خَالِصَةً تُعْفِینَا بِهَا مِنْ شِدَّةِ النَّصَبِ،
وَ اجْعَلْ مَا صَرَّحْتَ بِهِ مِنْ عِدَتِک فِی وَحْیک، وَ أَتْبَعْتَهُ مِنْ قَسَمِک فِی کتَابِک، قَاطِعاً لِاهْتِمَامِنَا بِالرِّزْقِ الَّذِی تَکفَّلْتَ بِهِ، وَ حَسْماً لِلِاشْتِغَالِ بِمَا ضَمِنْتَ الْکفَایةَ لَهُ فَقُلْتَ وَ قَوْلُک الْحَقُّ الْأَصْدَقُ، وَ أَقْسَمْتَ وَ قَسَمُک الْأَبَرُّ الْأَوْفَی: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکمْ وَ ما تُوعَدُونَ». ثُمَّ قُلْتَ «فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکمْ تَنْطِقُونَ».
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا به وقتی که روزی بر او تنگ می‌شد:
بار خدایا ما را در روزیهامان به بدگمانی، و در مدت زندگی به آرزوهای دراز آزموده‌ای، تا جایی که روزی‌های تو را از روزیخواران خواستیم و به آرزوی عمر طولانی در عمر سالخوردگان طمع بستیم،
پس بر محمد و آلش درود فرست، و ما را یقین راسخ بخش که بدان وسیله از رنج طلب و آرامشی خاص در دل ما انداز تا به آن از شدت تعب معافمان داری،
و چنان کن که آنچه در قرآنت آشکارا وعده داده‌ای، و از پی آن وعده در کتابت سوگند یاد کرده‌ای ما را از دویدن دنبال آن روزی‌ای که رساندنش را برای ما کفالت نموده‌ای باز دارد، و مانع پریشانی خاطر ما شود نسبت به آنچه ضامن کفایت آن گشته‌ای،
پس چنین گفته‌ای و گفته تو حق و راست است، و سوگند خورده‌ای و سوگندت راستترین و رساترین است: «و روزی شما و آنچه به شما وعده شده در آسمان است»، سپس گفته‌ای: «پس به پروردگار آسمان و زمین سوگند همان گونه که شما سخن می‌گویید این سخن حق است».
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است هنگامی که روزی بر او تنگ می شد:
خداوندا، تو ما را آزمودى تا در کم و بیش روزیهایمان بدگمان شدیم و در مدت عمرمان به آرزوهاى دور و دراز گرفتار آمدیم تا آنگاه که روزى خود از درگاه دیگر روزیخواران طلبیدیم و به عمرى دراز چون عمر پیران کهنسال طمع بستیم.
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را به یقینى صادق برسان که ما را از رنج طلب معاش کفایت کند و اطمینانى خالص بخش که ما را از شدت تعب معاف دارد.
خداوندا، آن وعده اى را که در وحى خود بر پیامبر (ص) بدان تصریح کرده اى و در قرآن بر آن سوگند خورده اى سبب قطع دلمشغولى ما به رزقى که خود آن را تکفل کرده اى قرار ده.
خداوندا، تو خود گفته اى روزى شما و هر چه به شما وعده شده در آسمان است. و در پى آن سوگند خورده اى که سوگند به پروردگار آسمانها و زمین که این سخن آن چنان که سخن مى گویید حتمى است. اى خداوند گفته ى تو راستترین گفته هاست و سوگند تو درستترین و کامل ترین سوگندهاست.
ترجمه ارفع
در موقعى که وضع اقتصادى حضرت ضعیف مى شد:
خداوندا تو ما را در مورد مسائل اقتصادى خویش به سوءظن و در دوران عمرمان به آرزوى طولانى امتحان کردى تا آنجا که به سراغ روزى خوارانت رفتیم و از آنها کمک گرفتیم و به خاطر همین آرزوهاى طولانى به آنهایى که عمر دراز کردند طمع نمودیم.
پس بر محمد و آل او درود فرست و به ما یقین درستى عطا فرما تا به وسیله آن از سختى طلب ما را کفایت کنى و به ما اعتماد خالصى عنایت فرما تا به واسطه آن از رنج طلب نگاهمان دارى.
خدایا آنچه را به توسط وحى ات وعده داده ای و در کتاب خویش به دنبالش قسم یاد کرده ای و بطور قطع روزى ما را تکفل نموده ای و ما را با همین ضمانت در کفالت روزیمان به کار و اشتغال واداشته ای برایمان مقرر فرما
و گفته ای و گفتارت حق و راسترین گفتار است و قسم خورده ای و قسمت از هر قسمتى نیکوتر و وفاکننده تر است «و فرموده اى: روزى شما و آنچه بدان وعده داده شده در آسمان است». سپس فرموده اى: قسم به پروردگار آسمان و زمین که آن وعده حق است همانند آنکه شما سخن مى گویید.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است هر گاه که روزى او تنگ مى شد:
خدایا، تو ما را درباره روزى هاى مان به بدگمانى (و اضطراب)، و در مدت عمرمان به آرزوى دراز دچار ساخته اى، تا جایى که روزى هاى تو را از روزى خواران در خواست نموده، و با آرزوهاى خود در عمر کهنسالان طمع بستیم!
پس بر محمد و آل او درود فرست، و ما را یقینى راستین ببخش که بدان سبب ما را از رنج طلب (پیش از حد) بازدارى، و اعتمادى خالص به دل ما انداز که بدان وسیله ما را از سختى رنج و زحمت معاف دارى.
و وعده هاى آشکارى را که در وحى خود داده اى، و سوگندهایى را که در کتابت در پى آن آورده اى، موجب قطع اهتمام ما به روزیى که خود ضمانت کرده اى، و قطع اشتغال ما به آنچه خود کفایت فرموده اى قرار ده.
و تو که سخنت حق و راست ترین سخن است، و سوگندت عملى ترین و وفا شدنى ترین سوگند است فرموده اى و سوگند خورده اى که: «و روزى شما و آنچه وعده داده مى شوید در آسمان است». سپس فرموده اى: «پس به پروردگار آسمان و زمین سوگند که این سخن حق است همان گونه که سخن مى گویید (و در گفتار خود شک ندارید)».
ترجمه الهی قمشه‌ای
هنگامى که رزق و روزى بر آن حضرت تنگ مى گردید مى خواند و به این دعا با خداى تعالى راز و نیاز مى کرد:
پروردگارا تو در رزق و روزیهاى ما بندگان (که بیش و کم و وسعت وضیقش بدست تست و هیچ به سعى ما و توسل به این و آن زیاد و کم نخواهد گشت) تو ما را در ورطه ى آزمایش و امتحان مبتلا به سوء ظن و بدخیالى گردانیدى و در اجل و مقدار کم و زیاد عمر (که ابدا ساعتى از آنچه تو مقدر کرده اى زیاد و کم نخواهد شد) ما بندگان را به طول امل (و به فراموشى مرگ و به خیال عمر دراز) گرفتار امتحان فرمودى (و به ترس و بیم از حوادث و امراض در امر مقدر حتمى عمر بیازمودى تا مراتب ایمان بندگان خود را به خود آنها نشان دهى و ضعف و قوت ایمانشان به خدا و تقدیر خدا در امر رزق و عمر بر خود آنها معلوم گردد و هم سرنوشتهاى دیگر از صحت و مرض و غنا و فقر و عزت و ذلت و غیره که تمام به تقدیر و مشیت ازلى تو معین است و تغییرپذیر نخواهد بود ایمان و اعتقادشان را بیازمائى) تا آنکه (در این آزمایش ما تو را فراموش کرده و) روزى و ارزاق خود را از خلق که همه روزى خوار تواند درخواست کردیم (زهى ناسپاسى و سستى اعتقاد به خدا) و در عمر خود به عمر دراز معمران عالم (که پانصد سال و هزار سال عمر کرده اند) طمع بستیم.
پس اى پروردگار ما درود فرست بر محمد و آل پاکش و به ما یقین درست و (ایمان کاملى) عطا فرما که آن یقین ما را از زحمت و رنج درخواست (و طلب چیزى که تو بر ما نخواسته اى و مقدر نفرموده اى) آن یقین کفایت نماید و به ما وثوق و اعتماد خالص به حضرتت (بى شائبه شک و ریب) الهام فرما که ما را در امر معاش آن وثوق و اعتماد از سختى و تعب روزگار معاف سازد
و اى پروردگار تو به کرمت آنچه را که از وعده هاى خود (در امر رزق و عمر و غیره) به طور صریح و روشن در کتاب وحى خود فرمودى و هم در پى تاکید آن قسم یاد کردى براى آن است که اهتمام ما را در امر معاش (و رنج و غصه رزق) قطع سازى (و خیال ما را در امر روزى و سایر امور عالم آسوده گردانى) تا زحمت اشتغال و اهتمام در رزقى که تو خود ضمانت آن فرمودى از ما برطرف سازى (و خاطر ما را آسوده فرمائى)
لذا در کلام خود وعده فرمودى و کلام تو حق و حقیقت و راست ترین کلام خواهد بود و باز (براى اطمینان خاطر و آرامش قلب) بندگان قسم بر آن وعده یاد کردى آنجا که در کتاب خود فرمودى (اى بندگان) رزق شما و هر چه به شما (در کتاب الهى) وعده دادند در آسمان (مشیت ازلى حق) مقدر گردیده سپس به قسم تاکید نمودى
و فرمودى قسم به خداى آسمان و زمین که البته این وعده خدا (و تمام وعده هاى قرآنش همه) حق و حقیقت است بدانسان که شما با هم سخن مى گوئید یعنى همانگونه که نطق و تکلم بندگان با یکدیگر واقع و محقق است وعده ى خدا هم واقع و حقیقت به طریق اولى خواهد بود (و این وعده در قرآن موکد به قسم براى اطمینان ما بندگان فرمودى که ما در امر رزق و عمر و سایر مقدرات بر زحمت و سعى خود اعتماد نکرده و بر این و آن توسل نکنیم بلکه عموما در تمام امور و خصوصا در امر رزق خود بى دغدغه تنها به خدا وثوق و اعتماد کامل و توکل دائم داشته باشیم).
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، چنان که روزى بر او تنگ گرفته مى شد:
خداوندا همانا تو ما را در روزى هایمانْ به بدگمانى، و در مدّت زندگى هایمانْ به آرزوى دراز، آزمودى. تا جایى که روزى هاى تو را از روزى خواران درخواست نمودیم و با آرزوهایمان، در عمرهاى کهنسالان، طمع کردیم.
پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را یقینى راستین ببخش، که بدان سبب ما را از زحمت طلب، بى نیاز نمایى و اطمینانى خالص در دلمان بینداز، که با آن ما را از سختى رنج معاف دارى.
و وعده هاى آشکارى را که در وحى خود بیان نموده اى و در پى آن سوگند خود را در کتابت آورده اى، موجب قطع اهتمام ما به روزى اى که خود کفالت کرده اى و قطع اشتغال ما به آنچه خود کفایت آن را ضمانت فرموده اى قرار ده.
پس فرمودى و فرموده تو راست و درست ترین است. و سوگند یاد کردى و سوگند تو محقّق ترین و وفاشده ترین است: «و روزى شما و آنچه به آن وعده داده مى شوید، در آسمان است.» سپس فرمودى: «پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین که آن (سخن) حقّ و درست است، مانند آنچه شما سخن مى گویید.»
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است چون روزى بر وى تنگ مى شد:
خدایا!تو ما را در روزى به سوءظن و در طول عمر به آرزوى دراز آزمایش فرمودى تا آنکه روزى تو را از روزى خواران تو خواستیم و عمرهاى دراز معمرین را آرزو کردیم.
پس درود بر محمد و آل او فرست و یقینى عنایت فرما که از رنج طلب بیاسائیم. و آرامشى در دل ما افکن که از جهد و کوشش بسیار باز نشینیم.
و آن وعده صریح که در قرآن دادى و به سوگندان در کتاب خود موکد فرمودى، روزى را خود به عهده گرفتى و ضامن آن شدى، همان را مانع تشویش خاطر و رافع نگرانى ما قرار ده
گفتى و سخن تو راست ترین گفتار و درست ترین سخن است، و سوگند یاد کردى و سوگند تو راست ترین سوگند است «و فى السماء رزقکم و ما توعدون» بازگفتى: «انه لحق مثل ما انکم تنطقون».
ترجمه فولادوند
تقاضاى گشایش روزى:
بار خدایا! تو ما را در روزیهاى ما به نوعى بد گمانى و در زندگانیها ما را به درازى آرزو آزمون کردى، تا آنجا که روزیهاى خود را از روزى خوارانت طلب کردیم و در آرزوهایمان به دراز عمرى سالخوردگان طمع بستیم.
پس، درود بر محمد و خاندان وى، و ما را یقینى از صمیم دل مرحمت فرما که ما را از رنج جستجو بسنده باشد و اطمینان خالصى عنایت فرما که از سختى رنج برهیم
و وعده اى را که در «وحى نامه ى» خود بدان تصریح فرموده و در پى آن سوگند یاد کرده اى مایه ى انقطاع دل مشغولى ما از رزقى قرار ده که خود متکفل رسانیدن آن شده و متعهد گشته اى که خود رسانیدن آن را بسنده باشى.
پس خود فرموده اى و سخنت حق و راست ترین گفته هاست و سوگند خورده اى و سوگندت نیکوترین و باوفاترین سوگندهاست که: «روزى شما و هر چه بدان وعده مى یابید در آسمان است.»؛ «سوگند به پروردگار آسمان و زمین که آن راست است، همانگونه که شما سخن مى گویید.»
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است هنگامى که روزى بر آن حضرت تنگ مى شد:
(خداوند سبحان پیغمبران و دوستان و بندگان شایسته ى خود را به تنگ روزى گرفتار مى نماید براى حکم و مصالحى که از جمله ى آنها آنست که پاداش ایشان بر صبر و شکیبائى و قناعت و خشنودى به قسمت و بهره ى خود بزرگ و بسیار گردد، زیرا هر چند محنت و گرفتارى سختتر باشد پاداش آن بیشتر است، و از جمله ى آنها آزمایش گردنکشان و دوستداران دنیا است، زیرا اگر خداوند تعالى در روزى انبیاء و اولیاى خود توسعه و گشایش مى داد گردنکشان و دوستداران دنیا زودتر از آنها اطاعت و پیروى مى نمودند و آزمایش نمى شدند، و از جمله ى آنها آزمایش انبیاء و اولیاء است به گردنکشان و آنانکه ایشان را تکذیب مى نمودند، زیرا اگر در روزى ایشان توسعه داده مى شد آزمایششان به صبر بر آزار تکذیب کنندگان بر اثر فقر و بى چیزى ساقط مى گشت، و از جمله ى آنها برگزیدن خداوند سبحان است ایشان را بر اثر دعاء و تضرع و زارى به حضور در درگاه مقدس خود، چنانکه امیرالمومنین- علیه السلام- فرموده: خداوند بنده را گرفتار مى نماید و دوست دارد که تضرع و زاریش را بشنود، و از پیغمبر- صلى الله علیه و آله- روایت شده که فرموده: پروردگارم به من نمایاند که مسیل وسیع مکه را برایم طلا کند، گفتم: پروردگارا نمى خواهم بلکه مى خواهم روزى سیر باشم و روزى گرسنه، زیرا چون گرسنه باشم به سوى تو زارى نموده و تو را یاد مى نمایم، و چون سیر باشم سپاس تو را بجا مى آورم):
بار خدایا تو ما را در روزیهامان به بدگمانى (باور نداشتن به اینکه روزیها از جانب خداوند سبحان است که نتیجه ى آن یاس و نومیدى از رحمت او است که آن را از گناهان بزرگ شمرده اند چنانکه امید به رحمت او را از بزرگترین اعمال دانسته اند) و در مدت عمرهامان به آرزوى دراز (توقع و چشمداشت به طول عمر یا به تاخیر افتادن پایان آن) آزمایش نموده اى (آزمایش خداوند متعال رفتار او است با بندگان مانند کسى که دیگرى را آزمایش مى نماید تا حقیقت کار را به دست آورد، زیرا او- جل شانه- به آشکار و نهان دانا است) تا اینکه روزیهاى تو را از روزى خواران (که تو ایشان را روزى مى دهى و از تو مى خواهند) طلب کردیم، و به سبب آرزوهامان در عمرهاى آنانکه عمر دراز نمودند (مانند حضرت لقمان- علیه السلام- که گفته اند: سه هزار و پانصد سال عمر نموده و حضرت نوح- علیه السلام- که هزار و پنجاه یا هزار و چهارصد سال در این دنیا زیسته، و سلمان- علیه السلام- که سیصد و پنجاه سال یا بیشتر زندگانى کرده) طمع و آز نمودیم (به آرزوهاى دراز طمع کردیم که همچون عمرهاى آنها عمر نمائیم و این باعث شد که در طلب روزى و گردآوردن آن کوشش نمائیم)
پس بر محمد و آل او درود فرست، و ما را یقین و باور راستى (یقینى که راسخ و استوار در دل است) ببخش که به وسیله ى آن از دشوارى درخواست (از غیر تو) برهانیمان، و اطمینان خالص و پاک (از رو آوردن به غیر تو) در دل ما افکن که به آن از سختى رنج (در طلب روزى) نگاهداریمان (هرگاه انسان به خدا و یگانگى و علم و قدرت و حکمت او یقین داشته باشد مى داند که کسى که چنین است برساندن روزى او توانا است پس به اسباب و وسائط دل نبسته از رنج روزى آسوده است، و همچنین کسى که در همه ى کارها به خدا اطمینان خالص داشته باشد به حول و قوه و توفیق و اعانت و یارى او اعتماد دارد نه به قدرت و علم خود و نه به اسباب و وسائط، و معنى توکل و اعتماد به خدا همین است، و تمسک به اسباب منافات با توکل به خدا ندارد، زیرا معنى توکل چشم پوشیدن از اسباب نیست بلکه اعتماد نداشتن به آن است پس اگر کسى روزى بطلبد خداوند او را از اسباب مشروعه مانند تجارت و زراعت روزى مى دهد ولى اعتماد تاجر و زارع به عمل خودشان نیست بلکه اعتمادشان به خدا است و به اینکه رزق و روزى با خدا است اگر بخواهد روزى تاجر و زارع را از تجارت و زراعت مى دهد و اگر بخواهد از غیر این دو راه مى رساند پس تمسک به تجارت و زراعت از حد و مرز توکل و اعتماد به خدا بیرون نمى باشد، خلاصه قلب مومن با توکل متوجه به خداى تعالى است و توجه او به اسباب و وسائط از روى آنست که جهان عالم اسباب است و خداوند متعال نخواسته که کارها بى اسباب انجام گیرد)
و وعده و نویدى را که در وحى خود (آنچه به پیغمبرت فرستاده اى) تصریح و بیان کرده اى و در کتاب خویش (قرآن کریم) به دنبالش قسم و سوگند خود را آورده اى وسیله ى جدا ساختن کوشش ما و مشغول شدن به روزى که تو آن را تکفل و ضمانت نموده اى قرار ده
پس گفته اى: و گفتار تو حق و درست و راستترین (گفته ها) است (که دروغ در آن راه ندارد) و قسم یاد کرده اى و قسم تو (از هر قسمى) راستتر وفاءکننده تر است: (س ۵۱ ى ۲۲): «و فى السماء رزقکم و ما توعدون» یعنى (اسباب) روزى شما و آنچه به آن وعده داده مى شوید (بهشت، دوزخ، پاداش و کیفر) در آسمان است
آنگاه فرموده اى (ى ۲۳) «فو رب السماء و الارض انه لحق مثل ما انکم تنطقون» یعنى پس به پروردگار آسمان و زمین سوگند که هر آینه آن حق و درست است مانند آنکه شما سخن مى گوئید (چنانکه شک ندارید در اینکه سخن مى گوئید باید شک نداشته باشید در اینکه روزى شما در آسمان است، و این مانند آنست که مردم به یکدیگر مى گویند: این مطلب حق و درست است چنانکه مى بینى و مى شنوى).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
هنگامى که روزى بر او تنگ مى شد:
«اَللَّهُمَّ إِنَّک ابْتَلَیتَنَا فِی أَرْزَاقِنَا بِسُوءِ الظَّنِّ وَ فِی آجَالِنَا بِطُولِ الْأَمَلِ حَتَّى الْتَمَسْنَا أَرْزَاقَک مِنْ عِنْدِ الْمَرْزُوقِینَ وَ طَمِعْنَا بِ آمَالِنَا فِی أَعْمَارِ الْمُعَمَّرِینَ
فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ هَبْ لَنَا یقِیناً صَادِقاً تَکفِینَا بِهِ مِنْ مَئُونَةِ الطَّلَبِ وَ أَلْهِمْنَا ثِقَةً خَالِصَةً تُعْفِینَا بِهَا مِنْ شِدَّةِ النَّصَبِ
وَ اجْعَلْ مَا صَرَّحْتَ بِهِ مِنْ عِدَتِک فِی وَحْیک وَ أَتْبَعْتَهُ مِنْ قمِک فِی کتَابِک قَاطِعاً لاِهْتِمَامِنَا بِالرِّزْقِ الَّذِی تَکفَّلْتَ بِهِ وَ حَسْماً لِلاِشْتِغَالِ بِمَا ضَمِنْتَ الْکفَایةَ لَهُ
فَقُلْتَ وَ قَوْلُک الْحَقُّ الْأَصْدَقُ وَ أَقْسَمْتَ وَ قسمُک الْأَبَرُّ الْأَوْفَى وَ فِی السَّمَاءِ رِزْقُکمْ وَ مَا تُوعَدُونَ، ثُمَّ قُلْتَ: فَوَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مَا أَنَّکمْ تَنْطِقُونَ»:
برنامه رزق و روزى:
در جلد اول دیار عاشقان به طور بسیار مفصل در باب رزق و روزى و اینکه وسعت و تنگى رزق بدون شک از امتحانات الهیه است، و مسئله روزى از جانب حضرت حق چنانکه در قرآن به طور مکرر آمده ضمانت شده، و نیازى به روى آوردن به دست مردم و آلوده شدن به حرام نیست، و در دعاهاى دیگر در باب یقین صادقانه و اطمینان داشتن به حق، و بریدن طمع از غیر او مسائل بسیار مهم و مفصلى گذشت، در توضیح این دعا نیاز به تکرار آن مطالب نیست، از این جهت به ترجمه جملات ملکوتى آن اکتفا مى کنم.
"بار الها تو ما را در ارزاقمان به بدبینى، و در عمرهایمان به آرزوهاى طولانى آزمودى، تا اینکه روزى هایت را از نزد روزى خواران طلب کردیم، و به خاطر آرزوهاى دراز در عمر آنان که عمر طولانى داشتند طمع بستیم.
پس بر محمّد و آلش درود فرست و به ما یقین صادقانه ببخش که ما را از رنج طلب باز دارد، و اطمینان خالصى در دل ما افکن که به آن از شدّت کوشش معافمان بدارى، و وعده اى را که در وحى خود تصریح کرده اى و در کتاب خود به دنبالش قسم یاد فرموده اى وسیله قطع اهتمام ما به روزیى که تو خود متعهد آن شده اى، و پایانى براى دل مشغولى به آنچه خود متکفلش گشته اى قرار ده، زیرا گفته اى و گفتار تو حق و راست ترین گفته هاست، و قسم تو راست ترین قسم هاست که: روزى شما و آنچه به آن وعده داده مى شوید در آسمان است.(۱)
و آنگاه فرموده اى: پس به پروردگار آسمان و زمین قسم که هر آینه آن حق است همانگونه که شما سخن مى گویید"(۲)
خویش را اوّل سزاوارش کنید *** آنگهى جان در سر کارش کنید
غمزه اى از چشم شوخش واکشید *** فتنه در خوابست بیدارش کنید
گرندارد از غم عاشق خبر *** ساغرى از عشق در کارش کنید
پیش روى او نهید آئینه اى *** در کمند خود گرفتارش کنید
گر بپرهیزد دل بیمار از او *** شربتى زن چشم در کارش کنید
یا به بیمارىّ جان تن در دهید *** یا حذر از چشم بیمارش کنید
خار منعى گر زند در دل خسى *** بادهئ گلرنگ در کارش کنید
گر نسازد با جفاى دوست دلگ *** با فراق او شبى یارش کنید
بار عشق ار بر ندارد دوش فیض *** کارهاى عاقلان بارش کنید
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ذاریات، ۲۲ ۲۳.
۲ ذاریات، ۲۲ ۲۳.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا قتر علیه الرزق:
دعاى بیست و نهم که در حال تنگى رزق حضرت سیدالساجدین مى فرموده اند.
«اللهم انک ابتلیتنا فى ارزاقنا بسوء الظن».
یقال: بلاه الله و ابلاه الله ابلاء حسنا و ابتلاه، اى: اختبره.
یعنى: بار خدایا، به درستى که تو مبتلا ساخته اى و آزمایش نموده اى ما را در امر روزیهاى ما به بدگمانى- از آن جهت که نفوس بشریه توطین نمى توانند نمود بر توکل و اعتماد به حضرت تو که پروردگارى.
«و فى آجالنا بطول الامل».
و مبتلا ساخته اى ما را در آجال ما- یعنى در اوقاتى که محل زندگانى ما مقرر شده- به درازى امید. و منه قیل: ابن آدم قصیر الاجل، طویل الامل. یوثر العاجل. و یذر الاجل.
«حتى التمسنا ارزاقنا من عند المرزوقین، و طمعنا بامالنا فى اعمار المعمرین».
تا آنکه طلب کردیم روزى خود را از نزدیک روزى یافتگان و طمع کردیم به سبب آرزوهاى خود در عمرهاى عمر داده شدگان- که آرزوى عمر ایشان مى کنیم.
«فصل على محمد و آله، وهب لنا یقینا صادقا تکفینا به من موونه الطلب».
الموونه تهمز و لا تهمز. و هى فعوله. و قال الفراء: هى مفعله من الاین، و هو التعب و الشده. و یقال: هو مفعله من الاون و هو الخرج و العدل، لانه ثقل على الانسان.
(یعنى:) پس رحمت کن بر محمد و آل او، و ببخش ما را یقینى صادق- که اصلا شک به آن راه نیابد- که کفایت کنى ما را به آن یقین از زحمت طلب- که ما تعب و رنج در طلب روزى نکشیم.
«و الهمنا ثقه خالصه تعفینا بها من شده النصب».
اعفاه الله، اى: براه منه و عافاه.
(یعنى:) و ملهم ساز و در دل ما انداز استوارى و اعتمادى خالص- از شوب تشبث به غیر تو و التفات به ماسواى تو- که برى سازى ما را به سبب آن از سختى کشیدن رنج و تعب.
«و اجعل ما صرحت به من عدتک فى وحیک و اتبعته من قسمک فى کتابک، قاطعا لاهتمامنا بالرزق الذى تکفلت به».
«و اتبعته»، اى: عاقبته. الاهتمام: افتعال اما من الهم و الحزن فیکون بمعنى
الاغتمام، او من الهم بمعنى القصد.
(یعنى:) و بگردان آنچه تصریح کرده اى به آن از وعده ى خود در وحى خود که فرستاده اى به بندگان خود- از تنزیل کریم- و از پى درآورده اى آن را از سوگند یاد نمودن در همین کتاب خود، که قطع کننده اى اندوه خوردن ما را- یا: اندیشه بردن ما (را)- به رزقى که متکفل و ضامن شده اى آن را.
«و حسما للاشتغال بما ضمنت الکفایه له».
قوله: «حسما» مصدر بمعنى اسم الفاعل. اى: حاسما، و هو بمعنى قاطعا. یقال: حسمته فانحسم، اى قطعته فانقطع.
یعنى: و از بیخ برنده اى اشتغال ما را به آنچه ضامن شده اى کفایت کردن آن را.
«فقلت و قولک الحق الاصدق. و اقسمت و قسمک الابر الاوفى».
یقال: بر فلان فى یمینه، اى: صدق. فالابر بمعنى الاصدق.
(یعنى:) پس گفتى و سخن تو حق و صادقتر است. و قسم یاد نمودى، و قسم تو راست تر است و وفاکننده تر.
«(و فى السماء رزقکم و ما توعدون)».
مقول قول این است:«و در آسمان است روزى شما» یعنى اسباب روزى که باران است. یا: آنچه قسمت یافته از رزق شما مکتوب است در لوح. و در تبیان آورده که لوح در آسمان چهارم است. «و در آسمان است آنچه شما را وعده داده اند» از ثواب بهشت. چه، نعیم بهشت در آسمان هفتم است نزدیک سدره المنتهى.
«ثم قلت:(فو رب السماء و الارض انه لحق مثل ما انکم تنطقون)».
پس بعد از آن گفتى و قسم یاد نمودى که: به پروردگار آسمان و زمین سوگند که آنچه مذکور شد از امر روزى و ثواب هر آینه راست است مانند آنکه شما سخن مى گویید. یعنى همچنانکه شک نیست شما را در سخن گفتن خود، شک نیست در روزى دادن ما.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا اقتر علیه الرزق:
بود از دعاهاى آن امام والامقام علیه الصلوه و السلام زمانیکه رزق بر او تنگ مى شد.
بدانکه انسان را حوائج بسیار است، و خداى عزوجل غنى و بى نیاز است از هر شىء، و انسان را به همان حاجت است، بلى مراتب احتیاج مختلف است بلکه توان گفت به یک چیزى که شدت حاجت است سایر اشیاء در نظر او محو است مثلا اگر صداع شدید عارض شود بر انسان گرسنه و تشنه آن جوع و عطش در نظر او محو است و همیشه طالب خلاصى از صداع است این است که حق تعالى به موسى مى فرماید که: هوا در پیش نظر سید الشهداء مثل دود بود از شدت تشنگى و وصف گرسنگى آن حضرت را نمى کند با اینکه آن جناب گرسنه هم بود. خلاصه عمده ابتلاى انسان به شکم و فرج او هست اگر ملاحظه کند و به آنچه مامور است عمل نماید ملائکه خدمه ى او خواهند شد و به مراتب به ملائکه ى خدا تفوق خواهد به هم رسانید، چه انسان کامل بهشتى ملائکه خدمت او کنند نه عکس.
الحاصل یکى از اعظم امور که انسان را به او حاجت است رزقست و این رزق را هم خود باید تحصیل کند زیرا که عاده الله جارى بر این شده، بلى خدا او را اعانت نماید در تحصیل و گاه هم باشد که رزق متعارف از آسمان نازل ننماید، چنانکه موسى بن عمران (ع) در جمله ى از عمر خود این قدر گیاه زمین خورده بودند که سبزى علف از شکم مبارکش پیدا بود عرض حال به جناب ذى الجلال نمود. ندا رسید من عالمم به گرسنگى تو. عرض نمود طعام ده تا سیر شوم جواب رسید تا اراده نمایم بلکه بعض انبیاء سلام الله علیهم مامور بودند که خیال قلبى هم ننماید چنانکه بعضى این نحو خیال را در امور نمودند، خطاب از روى عتاب رسید که اگر بعد از این این مطلب در قلب شما خطور نموده خواهم لباس نبوت را از اندام تو خلع نمود و تو را در آتش خواهم انداخت. حمد خدا را که ماها مامور به سئوالیم و بر خلجان ما هم عتاب و عقاب نیست بلکه خداى عزوجل بدون زحمت و سبب رزق مى دهد بلى انسان اگر از ماسواى او قطع نظر نماید خواهد بى تکلف بر آن رسید چنانکه فقیر در نجف اشرف کرارا و مرارا از اسباب غیبیه براى خود ملاحظه ى رزق نمودم.
اى کریمى که از خزانه ى غیب * گبر و ترسا وظیفه خور دارى
مناسب مقام تمثیل به دو حکایت است.
اول: اینکه نقل نمود یکى از فضلا که به قول او اعتمادى بود که از اولاد سلطان العلماء شخصى در نجف اشرف مشغول به تحصیل علم بود و او مبتلا گردید به فقر و فاقه تا آنکه از نجف اشرف عزم اصفهان نمود چون به مشهد کاظمین علیهماالسلام رسید چند روزى توقف نمود روزى از براى تطهیر ثیاب روانه شط شد در نزدیک شط خرمن گندمى در آن مکان بود ساعتى درنگ نمود دید ملخى مى آید و گندم برمى دارد و مکرر ملاحظه نمود تا آنکه با خود گفت ملخ را بنابر ذخیره نیست و هر چه به دست او آید مى خورد چون مرتبه ى دیگر آمد و گندم برداشت سید نیز در عقب او رفت ملاحظه نمود که در مکانى فرود آمد گفت چون پیش رفتم دیدم وزغ کورى در سوراخى است و آن ملخ گندم داخل در دهن او مى کند.
دوم: به خط مرحوم آخوند ملا محمد تقى مجلسى (ره) در شرح صحیفه ى فارسى او دیدم که مرحوم شیخ روزى از بزرگى و جلالت شأن آباء خود صحبت مى فرمود و مى گفت که: جدم شیخ شمس الدین عالم عابد زاهد با ورع بود روزى در کمال فقر و فاقه اطفال او گرسنه و مطالبه ى نان از او مى نمودند فرمود به عیال خود که این اطفال را قدرى ساکت کن تا من مشغول به نماز شوم. مادر اطفال را تسلیت مى داد به اطفال مى گفت: من خمیر نموده ام صبر کنید تا خمیر برسد و از براى شما نان بپزم. اطفال براى تجربه بالاى آن خانه رفتند فریاد نمودند که اى مادر بیا که خمیر بالا آمده است و زن را اعتقاد بر کذب آن بود. چون برفت چنان دید که دیده بودند پس شیخ این شعر را خواندند:
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود * آدم آورد در این دیر خراب آبادم
یعنى: اى خداى من به درستى که تو امتحان و اختیار نموده ى ما را در روزیهاى ما به گمان بد، و در اجلهاى ما به طول آرزو تا اینکه طلب مى نمائیم ما روزیهاى خود را در نزد کسانى که روزى داده شده است و طمع مى بریم ما آرزوى خود را در عمرهاى عمر داده شده گان.
توضیح مقال:
ذکر شد که انسان محتاج صرف است و خود بایست در امور معاش خود بکوشد و در او قواى مختلفه قرار داده شده است پس امر انسان بیچاره به جائى رسد که خالق خود را رازق خود نداند بلکه رازق اغنیا را داند و طمع دارد در آرزوها به مثابه ى که اگر تمام عمر معمرین اهل عالم را اضافه به عمر او کنند وفاء در اوقات آرزوها نکند. این است مراد آن امام که طمع داریم ما آرزوهاى خود را در عمرهاى عمر داده گان اگر انسان بخواهد انسان شود بایست در هر امرى از امور که داخل شود و حاجت دارد خداى خود را معین و ناصر داند و غیر را عدم صرف خصوص در امر رزق، شاهد ذکر شد فتدبر.
اللغه:
عفا: اى منع و بر الهام به معنى حمایت.
نصب: تعب.
یعنى: پس صلوات بفرست بر محمد و آل او و ببخش ما را یقینى صادق که کفایت نمائى ما را به آن از زحمت طلب رزق و الهام کن ما را وثوق خالص که حمایت کنى ما را به سبب آن وثوق از شدت تعب.
اللغه:
حسم: قطع.
کفیل: ضامن.
عده: وعد.
اعراب:
قاطعا مفعول ثانى جعل.
یعنى: بگردان تو چیزى را که بیان نمودى به او آن وعده ى تو در وحى تو و تابع نمودى وعده ى خود را به قسم خود در کتاب خود قاطع زحمت و مشقت ما به رزق آن چنانى که ضامن شدى او را.
اللغه:
ابرّ: به معنى او‌‌فى و امضاء.
یعنى: پس گفتى و فرموده ى تو حق است و قسم یاد نمودى و قسم تو راست و پایدار است که در آسمان رزق شما است و آنچه شما وعده داده شدید پس فرمودید قسم به خداى آسمان و زمین که این مطلب حق است مثل آنچه شما تکلم مى کنید.
تنبیهات:
اول- در آیه ى شریفه خدا فرموده رزق شما از آسمان است، و هر چیزى که وعده داده شده اید از ثواب و عقاب اما رزق اسباب او باران است و او از آسمان است آیه حاجت به حذف دارد یعنى سبب رزقکم اما بهشت او فوق آسمانها است و سقف او عرش خدا است یعنى فلک هشتم که عبارت از کرسى است.
و اما جهنم در بعضى از اخبار وارد است که او در تحت طبقات زمین است و آبهاى گرم که از زمین جوشد از حمیم او است لکن در بعضى از اخبار وارد است که او در آسمان است و سید در شرح مى فرماید منافات ندارد و مى شود تعدد نیران شود مثل تعدد بهشت.
دوم- بدانکه قسم یاد نمودن خدا در این آیه دلالت دارد بر غضب او چنانکه گفته شده است که بعد از اینکه این آیه نازل شد گفتند ملائکه که: پسران آدم هلاک شدند غضب آوردند خدا را تا اینکه قسم یاد نمود.
از اصمعى نقل شد که از جانب بصره بیرون آمدم اعرابى به جانب من آمد گفت: کیستى؟
گفتم: از پیران.
اصمعى مى گوید: گفت: از کجا مى آئى؟
گفتم: از مکانى که تلاوت کتاب الله مى نمایند.
گفت: از براى من تلاوت نما، پس من سوره ى «و الذاریات» تلاوت نمودم تا این آیه که «و فى السماء...».
گفت: کفایت نمود تو را پس برخاست و ناقه ى خود را نحر نمود و تقسیم به مردم نمود و توجه به سیف و کمان خود نموده و شکست و رفت و در زمانى که من با رشید حج مى نمودم شروع نمودم در طواف دیدم کسى را آواز مى نماید به صوت ضعیف توجه به او نمودم دیدم همان اعرابى است بدن کاهیده و روى او زرد پس سلام بر من نمود و از من طلب کرد که سوره ى را براى او تلاوت نمایم چون رسیدم به آیه ى «و فى السماء» صیحه زد و گفت یافتم چیزى را که خدا وعده نمود حق. آیا غیر این فقرات چیزى هست پس قرائت نمودم «فو رب السماء...».
پس صیحه زد و گفت سبحان الله که بود که خداى جلیل را به غضب در آورد تا قسم یاد نمود و تصدیق قول او نمود سه دفعه این مطلب را ذکر کرد و روح از بدن او مفارقت نمود.
سوم- «مثل ما انکم تنطقون» آنچه در فهم قاصر حقیر مى رسد آن است که انسان در غالب اوقات تکلم به محسوسات و بدیهیات مى نماید مشبهه به این امور بدیهیه و حسیه است.
بعضى وجوه دیگر نقل نموده اند یکى آنکه تشبیه به اعتبار عدم العلم است یعنى همچنانکه شما مواضع خروج نطق و کیفیت حصول او را نمى دانید که لک الرزق چنانکه پیغمبر فرمود اباء دارد خدا مگر اینکه رزق مومن را قرار دهد در مکانى که گمان ندارد.
دوم: به اعتبار احتیاج و عدم احتیاج.
سوم: به اعتبار زیاده و نقصان چنانکه نطق زیاد مى شود و کم مى شود به سبب تکلم و عدم او چنین است رزق به سبب انفاق و امساک.
وصیت:
بدان که رزق توسعه و اسباب آن و تقتیر رزق و اسباب حرمان بسیار است چیزهائیکه سبب رزق شود عمده ى سبب تقوى و پرهیزگارى است چنان که خود حضرت رب الارباب فرمود:
«و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب»، و نماز شب یکى از اسباب او است، و قناعت نمودن، و در بین طلوعین بیدار بودن، و مشغول به یاد خدا بودن در آن وقت، و نعمت خدا را احترام نمودن و شکر آن نمودن و استغفار زیاد نمودن، و صدقه دادن، وصله رحم نمودن، و توقیر بزرگتران نمودن، و نماز زیاد گذاردن، و خلاف این امور موجب ضیق معاش است علاوه بر ایشان در حالت جنابت چیز خوردن، و در بیت الخلاء چیزى خوردن، و غسل اناء ننمودن، و خانه را جاروب ننمودن و تفصیل این امور در کتب اخبار مذکور است، و عاق والدین بودن سبب بزرگ آن است.
خاتمه:
از براى دفع ضیق معیشت و تنگى از برکات ائمه ى اطهار و نبى مختار علیه و علیهم السلام دواهاى زیاد ذکر شده است که در مظان خود مسطور است لکن ذکر مى نمائیم نمازى که در مکارم الاخلاق طبرسى مذکور است که از براى هر امرى خصوص سعه ى رزق و آن دو رکعت است در هر رکعتى بعد از حمد سوره ى قدر را بخواند و بعد از فراغت پانزده دفعه استغفرالله بگوید بدون ربى و اتوب الیه و در هر یک از رکوع و سر برداشتن و سجود و سربرداشتن ده دفعه مثل نماز جعفر طیار (ع) و از ختوم بهتر ختم از براى این حاجت ختم و من یتق الله است که خودم به کرات تجربه نموده ام.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا هنگام تنگى روزى:
در این دعا که امام علیه السلام براى هنگام تنگى روزى تعلیم فرموده:
نخست چنین عرضه مى دارد: (بار خداوندا تو ما را در مورد رزق و روزیمان به سوءظن، و در مورد عمر و زندگیمان به طول امل مبتلا فرموده اى) (اللهم انک ابتلیتنا فى ارزاقنا بسوء الظن، و فى آجالنا بطول الامل).
این دو از مسائل مهم زندگى بشر است، همه ى مشکلات و تلاشها از آنها ناشى مى گردد که اگر این دو وجود نداشت انسانها گرفتار بسیارى از مشکلات نمى شدند و از ناحیه ى دیگر تلاش و کوشش و حرکت را نیز دنبال نمى نمودند.
آرى ابتلاء و سوءظن به روزى و آرزوى عمر طولانى (ما را به آنجا کشانده که ما روزیهاى تو را از کسانى مى خواهیم که خود روزى خورند) (حتى التمسنا ارزاقک من عند المرزوقین).
(و براى رسیدن به آرزوها به عمرهاى طولانى همانند کهنسالان، طمع ورزیده ایم) (و طمعنا بامالنا فى اعمار المعمرین).
به دنبال این قسمت با درود بر محمد و آل از خداوند درخواست چیزى مى کند که آن سوءظن و طول امل را از روح بزداید، عرضه مى دارد: (پس بر محمد و آلش درود فرست و به ما یقین صادق و راسخى ارزانى دار که ما را از رنج و زحمت طلب کفایت فرمائى) (فصل على محمد و آله، وهب لنا یقینا صادقا تکفینا به من موونه الطلب).
(و اطمینان خالصى به ما الهام فرما که به وسیله ى آن از شدت تعب و زحمت ما را معاف دارى) (و الهمنا ثقه خالصه، تعفینا بها من شده النصب).
و به دنبال این قسمت: این خواسته را با استدلال به وعده اى که خداوند در قرآن داده است مدلل مى کند عرض مى کند: (وعده صریحى که به وسیله ى وحى داده اى، و پشتوانه ى آن را با سوگند خویش در کتابت آورده اى، وسیله ى قطع اهتمام و اشتغال فکرى به رزق و روزى- که خود متکفل آن شده اى- قرار ده) (و اجعل ما صرحت به من عدتک فى وحیک و اتبعته فى قسمک فى کتابک قاطعا لاهتمامنا بالرزق الذى تکفلت به).
(و آن را موجب حسم و قطع خود مشغولى به چیزى که کفایت آن را تضمین فرموده اى گردان) (و حسما للاشتغال بما ضمنت من الکفایه له).
سپس آیات قرآن را که در این باره آمده مورد استشهاد قرار داده مى گوید: (تو خود گفته اى، و گفته ى تو حق و راست ترین گفته ها است، و تو خود سوگند خورده اى و سوگند تو درست ترین و وفاکننده ترین است) (فقلت و قولک الحق الاصدق، و اقسمت و قسمک الابر الاوفى).
آرى چنین فرموده اى: (روزى شما در آسمان است و آنچه به شما وعده داده مى شود) (و فى السماء رزقکم و ما توعدون).
و به دنبال آن فرموده اى: (سوگند به پروردگار آسمان و زمین که این مطلب حق است، درست همانگونه که شما سخن مى گوئید) (ثم قلت: (فو رب السماء و الارض انه لحق مثل ما انکم تنطقون).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۳۳۵-۳۱۱
وَ کانَ مِنْ دُعائِهِ عَلَیهِ السَّلامُ إذا قُتِّرَ عَلَیهِ الرِّزْق:
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین الحمد لله قاسم الارزاق و الاجال، الفاسح للامال افسح مجال، والصلاه والسلام على نبیه المنزل علیه الکتاب هدى للمتقین و على اهل بیته الهادین السالکین الى الحق الیقین. و بعد فهذه الروضه التاسعه و العشرون من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء التاسع و العشرین من صحیفه سیدالعابدین، صلى الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء العبد الراجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، عامله الله تعالى بلطفه الخفى و بره الحفى.
قتر علیه قترا و قتورا -من بابى ضرب و قعد- و اقتر اقتارا و قتر تقتیرا: ضیق علیه فى النفقه، و مثله: قدر بالدال -من باب ضرب-، و منه قوله تعالى: «الله یبسط الرزق لمن یشاء من عباده و یقدر له».
و الرزق اسم لما یسوقه الله الى الحیوان فینتفع به، فیکون متناولا للحلال و الحرام، هذا قول الاشعرى.
و قالت المعتزله: هو عباره عن مملوک ینتفع به المالک، فلا یکون الحرام رزقا. و قد اسلفنا الکلام على هذه المساله فى الروضه الاولى فلیرجع الیه.
و اعلم ان الله سبحانه و تعالى یبتلى انبیاءه و اولیاءه و عباده الصالحین بتقتیر الرزق، لوجوه من الحکمه و ضروب من المصلحه، اقتضتها عنایته سبحانه بهم، کما دل علیه صحیح الخبر و مستفیض الاثر.
منها: اکرامهم و صیانتهم عن الاشتغال بالدنیا و قنیاتها و التنعم بطیباتها، لما تقرر من ان الدنیا و الاخره ضرتان، بقدر ما یقرب من احداهما یبعد من الاخرى. و الانبیاء علیهم السلام و من سلک سبیلهم، و ان کانوا اکمل الخلق نفوسا، و اقواهم استعدادا لقبول الکمالات النفسانیه، الا انهم محتاجون الى الریاضات التامه بالاعراض عن الدنیا و طیباتها، و هو الزهد الحقیقى، و الى تطویع نفوسهم الاماره لنفوسهم المطمئنه بالعباده التامه، کما هو المشهود من احوالهم صلوات الله علیهم، فان رسول الله صلى الله علیه و آله کان یربط على بطنه حجرا من الجوع، و کان یسمیه بالمشبع. و الى ذلک اشار من قال:
و شد من سغب احشاءه و طوى * تحت الحجاره کشحا مترف الادم
و من کلام امیرالمومنین علیه السلام: و ایم الله یمینا استثنى فیها بمشیئه الله، لا روضن نفسى ریاضه تهش معها الى القرص اذا قدرت علیه مطعوما، و تقنع بالملح مادوما و لیس ذلک منهم علیهم السلام الا زهدا فى الدنیا، و اعراضا عن متاعها و زینتها، لما کان ذلک شرطا فى بلوغهم درجات النبوه و الرساله، و مراتب الوحى و الولایه، فلو فتحت لهم ابواب الدنیا، و اشتغلوا بنعیمها و انغمسوا فى لذاتها، لا نقطعوا عن حضره جلال الله، و بعدوا عن ساحه القرب منه و الوصول الیه.
و منها: اعظام مثوباتهم على الصبر و القناعه، و ظلف انفسهم عن النزوع الى الدنیا و شهواتها، لانه کلما کانت المحنه اعظم کانت المثوبه علیها اجزل.
و منها: ابتلاء المتکبرین و ارباب الدنیا بهم، اذ لو وسع الله علیهم ارزاقهم، فاتسعوا فى القنیات الدنیویه من الکنوز و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه و الخیل المسومه و الانعام و الحرث، لکانت طاعه الناس لهم اسرع، و الانحیاش الیهم اقرب، کما قال امیرالمومنین صلوات الله علیه فى خطبته القاصعه: فان الله سبحانه یختبر عباده المستکبرین فى انفسهم باولیائه المستضعفین فى اعینهم، و لقد دخل موسى بن عمران و معه اخوه علیهماالسلام على فرعون، و علیهما مدارع الصوف و بایدیهم العصى، فشرطا له ان اسلم بقاء ملکه و دوام عزه، فقال: الا تعجبون من هذین؟ یشترطان لى دوام العز و بقاء الملک، و هما بما ترون من حال الفقر و الذل، فهلا القیا علیهما اساور من ذهب؟ اعظاما للذهب و جمعه، و احتقارا للصوف و لبسه، و لو اراد الله سبحانه بانبیائه حیث بعثهم ان یفتح لهم کنوز الذهبان و معادن العقبان و مغارس الجنان، و ان یحشر معهم طیر السماء و وحوش الارضین لفعل، و لو فعل لسقط البلاء و بطل الجزاء و منها: ابتلاوهم بالمتکبرین و المکذبین، لانهم لو کانوا على الحاله الموصوفه من الاتساع فى الدنیا، لسقط بلاوهم بالصبر على اذى المسکنه من المکذبین لهم و المستخفین بشانهم، کما قال اهل مدین لشعیب علیه السلام: «یا شعیب ما نفقه کثیرا مما تقول و انا لنراک فینا ضعیفا و لو لا رهطک لرجمناک و ما انت علینا بعزیز».
و منها: تاسى المسلمین و اقتداء المومنین بهم علیهم السلام، فى العزوف عن الدنیا و الاعراض عن زخرفها و زبرجها، اذ کانوا هم القدوه للخلق و محل الاسوه لهم کما قال امیرالمومنین علیه السلام: و لقد کان فى رسول الله صلى الله علیه و آله کاف لک فى الاسوه، و دلیل على ذم الدنیا و عیبها، و کثره مجازیها و مساوئها، اذ قبضت عنه اطرافها، و وطئت لغیره اکنافها، و فطم من رضاعها، و زوى عن زخارفها. و ان شئت ثنیت بموسى کلیم الله علیه السلام، حیث یقول: «رب انى لما انزلت الى من خیر فقیر»، و الله ما ساله الا خبزا یاکله، لانه کان یاکل بقله الارض، و لقد کانت خضره البقل ترى من شفیف صفاق بطنه، لهزاله و تشذب لحمه. و ان شئت ثلثت بداود علیه السلام، صاحب المزامیر و قارىء اهل الجنه، و لقد کان یعمل سفائف الخوص، و یقول لجلسائه: ایکم یکفینى بیعها، و یاکل قرص الشعیر من ثمنها. و ان شئت قلت فى عیسى بن مریم علیه السلام، فلقد کان یتوسد الحجر، و یلبس الخشن، و یاکل الجشب، و کان ادامه الجوع، و سراجه باللیل القمر، و صلاوه فى الشتاء مشارق الارض و مغاربها، و فاکهته و ریحانه ما تنبت الارض للبهائم، و لم تکن له زوجه تفتنه، و لا ولد یحزنه، و لا مال یلفته، و لا طمع یذله، دابته رجلاه، و خادمه یداه، فتاس بنبیک الاطهر صلى الله علیه و آله، فان فیه اسوه حسنه لمن تاسى، عزاء لمن تعزى، و احب العباد الى الله المتاسى بنبیه، و المقتص لاثره. الى ان قال علیه السلام: و لقد کان فى رسول الله صلى الله علیه و آله ما یدلک على مساوى الدنیا و عیوبها، اذ جاع فیها مع خاصته، و زویت عنه زخارفها مع عظیم زلفته، فلینظر ناظر بعقله، اکرم الله محمدا بذلک ام اهانه؟ فان قال: اهانه، فقد کذب العظیم، و ان قال: اکرمه، فلیعلم ان الله قد اهان غیره حیث بسط الدنیا له، و زواها عن اقرب الناس منه، فتاسى متاس بنبیه، و اقتص اثره و ولج مولجه، و الا فلا یامن الهلکه، فان الله جعل محمدا صلى الله علیه و آله علما للساعه، و مبشرا بالجنه، و نذیرا بالعقوبه، و خرج من الدنیا خمیصا، و ورد الاخره سلیما، لم یضع حجرا على حجر حتى مضى لسبیله، و اجاب داعى ربه، فما اعظم منه الله علینا حین انعم علینا به سلفا نتبعه، و قائدا نطا عقبه، و الله لقد رقعت مدرعتى هذه حتى استحییت من راقعها، و لقد قال لى قائل: الا تنبذها عنک فقلت: اعزب عنى، فعند الصباح یحمد القوم السرى.
و منها: ایثاره سبحانه لهم بالحضور فى حضرته المقدسه، بالدعاء و الابتهال و التضرع و السوال، کما قال امیرالمومنین علیه السلام: ان الله یبتلى العبد و هو یحبه لیسمع تضرعه.
و عن ذلک کان یقول بعض ارباب القلوب: الدعاء یوجب الحضور، و العطاء یوجب الصرف، و المقام على الباب اشرف من الانصراف بالمبار.
و على هذا ما روى عنه صلى الله علیه و آله من طریق العامه و الخاصه، انه قال: عرض على ربى ان یجعل لى بطحاء مکه ذهبا، فقلت: لا یا رب، و لکن اشبع یوما و اجوع یوما، فاذا جعت تضرعت الیک و ذکرتک، و اذا شبعت شکرتک و حمدتک. و دعاء سیدالعابدین علیه السلام اذا قتر علیه الرزق داخل فى هذا الباب، و الله اعلم.
الابتلاء: الاختبار، و ابتلاء الله تعالى عباره عن معاملته لعباده معامله المبتلى المختبر، لانه سبحانه عالم الخفیات و السرائر و ما کان و ما یکون، فلا یتصور فى حقه الاختبار حقیقه، و قد تقدم بیان ذلک مبسوطا فى الروضه الاولى و الروضه السادسه، فلیرجع الیه.
و سوء الظن هنا: عباره عن عدم الیقین بان الارزاق انما تکون من الله سبحانه و تعالى، و انها صادره عن قسمته الربانیه، المکتوبه بقلم القضاء الالهى فى اللوح المحفوظ الذى هو خزانه کل شى ء کما قال عز شانه فى محکم کتابه: «نحن قسمنا بینهم معیشتهم فى الحیاه الدنیا»، و ان حصولها الى المرزوقین بمقتضى قسمته تعالى، کما قال الله سبحانه و تعالى: «و ان من شىء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم»، فلا یزید فیه حیله محتال، و لا ینقص منه عجز عاجز، فعدم الیقین بذلک اما شک فیه، او اعتقاد راجح بان الامر على خلاف ذلک، و کل منهما سوءظن ناشىء من ضعف القلب لاستیلاء مرض الوهم علیه، فان الوهم کثیرا ما یعارض الیقین، کمن تراه لا یبیت وحده مع میت و هو یبیت مع جماد، مع علمه بان المیت ایضا جماد، فیبعثه ذلک على عدم الثقه بالله جل جلاله فى حصول رزقه من غیر اهتمام و اکتساب، و على الاعتماد على الکسب و الطلب و التعب و النصب، فیحمله ذلک على ذل السوال و رذیله الاکتساب، و قد صرح امیرالمومنین صلوات الله علیه بهذا المعنى فى قوله: اعلموا علما یقینا ان الله لم یجعل للعبد، و ان عظمت حیلته و اشتدت طلبته و قویت مکیدته، اکثر مما سمى له فى الذکر الحکیم، و لم یحل بین العبد فى ضعفه و قله حیلته، و بین ان یبلغ ما سمى له فى الذکر الحکیم، و العارف لهذا العامل به اعظم الناس راحه فى منفعه، و التارک له الشاک فیه اعظم الناس شغلا فى مضره. و فى هذا المعنى اخبار کثیره.
و الاجال: جمع اجل بفتحتین، و قد علمت انه یطلق على مده العمر، و على الوقت الذى ینقرض فیه.
و الامل: توقع حصول محبوب للنفس فى المستقبل، و المراد بطول الامل فى الاجال: توقع امتداد مده العمر، او تاخر الوقت الذى تنقرض فیه.
و «حتى» هنا: حرف ابتداء، مثلها فى قوله تعالى فى الاعراف: «ثم بدلنا مکان السیئه الحسنه حتى عفوا و قالوا قد مس آباءنا الضراء و السراء».
قال الرضى: معنى کونها حرف ابتداء: ان ما بعدها جمله استئنا فیه لا تتعلق من حیث الاعراب بما قبلها، و لا نعنى بکونها حرف ابتداء ان ما بعدها مبتدا مقدر، اى: نحن التمسنا و هم عفوا، لان ذلک لا یطرد فى نحو قوله سبحانه و تعالى: «و زلزلوا حتى یقول الرسول» بالرفع، فان حتى فیه ابتدائیه قطعا، انتهى.
قال ابن الحاجب: اذا کانت «حتى» حرف ابتداء وجبت السببیه، لان الاتصال اللفظى زال بسبب الاستئناف، فشرطت السببیه التى هى موجبه للاتصال المعنوى، فان السبب متصل بالمسبب معنى، جبرا لما فات من الاتصال اللفظى، انتهى.
و السببیه هنا ظاهره، فان الالتماس مسبب عن الابتلاء، کما ان العفو اى: الکثره مسبب عن التبدیل.
قال ابن هشام: و زعم ابن مالک ان «حتى» هذه جاره، و ان بعدها «ان» مضمره، و لا اعرف فى ذلک سلفا، و فیه تکلف اضمار من غیر ضروره، انتهى.
و قال السیوطى: الاکثرون على خلاف ما ادعاه ابن مالک.
و من العجیب ما وقع لبعضهم ان «حتى» فى عباره الدعاء عاطفه، و خفى علیهم ان شرط العطف بحتى کون معطوفها بعضا مما قبلها او کبعض منه، و لا یتاتى ذلک الا فى المفردات، مع ان العطف بحتى قلیل جدا، حتى ان اهل الکوفه ینکرونه البته، و الله الهادى الى سبیل الصواب.
و الالتماس: طلب الشىء ممن یساوى الطالب رتبه على سبیل التلطف، کقولک لمن یساویک: افعل کذا ایها الاخ.
و اضافه الارزاق الى ضمیر المخاطب و هو الله سبحانه، باعتبار انها فعله، و الى ضمیر المتکلم مع غیره، کما فى نسخه ابن ادریس، باعتبار اختصاصها بهم.
قوله علیه السلام: «من عند المرزوقین» اى: من الذین رزقتهم، او من الناس الذین من شانهم ان یرزقوا.
و التعرض لعنوان المرزوقیه للاشعار بان المرزوق من شانه ان یسال هو الرزق، لا ان یسال منه الرزق.
و هذه الفقره متعلق معناها بسوء الظن فى الارزاق، اذ لولاه لکان العقل حاکما بان طلب الرزق من المرزوق لا وجه له، مع ما فى ذلک من الذل و الخضوع للمطلوب الیه، و مهانه النفس، و اشتغالها عن التوجه الى الرازق، و کل ذلک مما یقتضى العقل بقبحه، و ما احسن ما قیل:
من لم یکن الله متهما * لم یمس محتاجا الى احد
قوله علیه السلام: «و طمعنا بامالنا فى اعمار المعمرین» طمع فى الشى ء طمعا -من باب تعب-: حرص علیه و رجاه.
و المعمرین: جمع معمر، اسم مفعول من عمره الله تعمیرا اى: اطال عمره.
و هذه الجمله متعلقه بطول الامل فى الاجال، اى: طمعنا بسبب آمالنا الطویله فى ان نعمر مثل اعمارهم، و هذا المعنى ایضا باعث على الاهتمام بتحصیل الرزق و طلبه، و الکد و الجهد فى کسبه و جمعه.
فائده:
قال ابن درید: لا تعد العرب معمرا الا من عاش مائه و عشرین سنه فصاعدا.
قال الطبیعیون: العمر الطبیعى للانسان مائه و عشرون سنه، لان التجربه دلت على ان غایه سن النمو ثلاثون سنه، و غایه سن الوقوف عشره، فهذه اربعون، و یجب ان تکون غایه سن النقصان ضعف الاربعین المتقدمه، فیکون نهایه العمر مائه و عشرین سنه، قالوا: و انما صار زمان الفساد ضعف زمان الکون، اما من السبب المادى، فلان فى زمان نقصان البدن تغلب الیبوسه على البدن فتتمسک بالقوه، و اما من السبب الفاعلى، فلان الطبیعه تتادى الى الافضل، و تتحامى عن الانقص و زعم بعض المنجمین: ان سبب کون نهایه العمر مائه و عشرین سنه، هو ان قوام العالم بالشمس، و سنوها الکبرى مائه و عشرون سنه.
و تعقب بعضهم ذلک بانه لیس فى قول الطائفتین برهان قطعى یدل على ان نهایه عمر الانسان هذا القدر او قدر معین غیره، و قد جاءت الکتب الالهیه باثبات الاعمار الطویله للامم السالفه، قال الله تعالى فى حق نوح علیه السلام: «فلبث فیهم الف سنه الا خمسین عاما»، و التوراه و الانجیل مطابقان للقرآن العظیم فى اثبات الاعمار الطویله للادمیین، و الاصرار على انکار ذلک دلیل على الجهل.
و قال الشیخ ابوالریحان البیرونى فى الکتاب المسمى بالاثار الباقیه عن القرون الخالیه: و قد انکر بعض اغمار الحشویه و الدهریه ما وصف من طول الاعمار الخالیه، و خاصه فیما وراء زمان ابراهیم علیه السلام، و ذکر شیئا من کلام المنجمین، ثم حکى عن ما شاء الله انه قال فى اول کتابه فى الموالید: یمکن ان یعیش اصحاب سنى القرآن الاوسط اذا اتفق المیلاد عند تحویل القران الى الحمل و مثلثاته، و کانت الدلالات على ما ذکرناه ان یبقى المولود سنى القران الاعظم و هى تسعمائه و ستون سنه بالتقریب، حتى یعود القران الى موضعه انتهى.
و قال النظام النیسابورى فى تفسیره: قال بعض الاطباء: العمر الطبیعى للانسان مائه و عشرون سنه، فاعترض علیه بعمر نوح علیه السلام و غیره، و ذلک ان المفسرین قالوا: ان نوحا علیه السلام عمر الفا و خمسین سنه، بعث على راس اربعین سنه، و لبث فى قومه تسعمائه و خمسین، و عاش بعده ستین، و عن وهب انه عاش الفا و اربعمائه سنه.
و یمکن ان یقال: انهم ارادوا بالطبیعى: ما کان اکثریا فى اعصارهم، و لا ینافى هذا کون بعض الاعمار زائدا على هذا القدر بطریق خرق العاده، على ان العاده قد تختلف باختلاف الاعصار و الادوار، و لهذا قال صلى الله علیه و آله و سلم: اعمار امتى ما بین الستین الى السبعین، انتهى.
و قال الشریف المرتضى قدس سره: ان قیل: ان کثیرا من الناس ینکر تطاول الاعمار و امتدادها، و یقول: انه لا قدره علیه و لا سبیل الیه، و منهم من ینزل فى انکاره درجه فیقول: انه و ان کان جائزا من طریق القدره و الامکان فانه مما یقطع على انتفائه، لکونه خارقا للعادات، و ان العادات اذا اوثق الدلیل بانها لا تنخرق الا على سبیل الابانه و الدلاله على صدق نبى من الانبیاء علیهم السلام، علم ان جمیع ما روى من زیاده الاعمار على العاده باطل مصنوع، و لا یلتفت الى مثله.
قلنا: اما من ابطل تطاول الاعمار من حیث الاحاله و اخرجه من باب الامکان، فقوله ظاهر الفساد، لانه لو علم ما العمر فى الحقیقه، و ما المقتضى لدوامه اذا دام، و انقطاعه اذا انقطع، لعلم من جواز امتداده ما علمناه. و العمر: هو استمرار کون من یجوز ان یکون حیا و غیر حى حیا، و شرطنا ان یکون ممن یجوز ان یکون غیر حى، احترازا من ان یلزم علیه القدیم تعالى، لانه تعالى ممن لا یوصف بالعمر و ان استمر کونه حیا، و قد علمنا ان المختص بفعل الحیاه هو القدیم تعالى، و فیما یحتاج الیه الحیاه من البنیه و المعانى ما یختص به عز و جل، و لا یدخل الا تحت مقدوره تعالى، کالرطوبه و ما یجرى مجراها، فمتى فعل القدیم تعالى الحیاه و ما تحتاج الیه من البنیه، و هى مما لا یجوز علیه البقاء، و کذلک ما یحتاج الیه، فلیست تنتفى الا بضد یطرا علیها، او بضد ینفى ما یحتاج الیه، و الاقوى انه لا ضد لها فى الحقیقه، و انما ادعى قوم انه انتفاء ما یحتاج الیه.
و لو کان للحیاه ضد على الحقیقه لم یخل بما قصدناه فى هذا الباب، فمهما لم یفعل القدیم تعالى ضدها او ضد ما تحتاج الیه، و لا نقض ناقض بنیه الحى، استمر کونه حیا.
و لو کانت الحیاه ایضا لا تبقى على مذهب من راى ذلک، لکان ما قصدناه صحیحا، لانه تعالى قادر على ان یفعلها حالا فحالا، فیوالى بین فعلها و فعل ما یحتاج الیه، فیستمر کون الحى حیا.
فاما ما یعرض من الهرم بامتداد الزمان و علو السن، و تناقص بنیه الانسان، فلیس مما لابد منه، و انما اجرى الله تعالى العاده بان یفعل ذلک عند تطاول الزمان، و لا ایجاب هناک، و لا تاثیر للزمان على وجه من الوجوه، و هو تعالى قادر على ان لا یفعل ما اجرى العاده بفعله.
و اذا ثبت هذه الجمله ثبت ان تطاول العمر ممکن غیر مستحیل، و انما اتى من احال ذلک من حیث اعتقد ان استمرار کون الحى حیا موجب عن طبیعه و قوه لهما مبلغ من الماده، متى انتهیا الیه انقطعتا او استحال ان تدوما، و لو اضافوا ذلک الى فاعل مختار متصرف لخرج عندهم من باب الاحاله.
فاما الکلام فى دخول ذلک فى العاده و خروجه عنها، فلا شک فى ان العاده قد جرت فى الاعمار باقدار متقاربه، یعد الزائد علیها خارقا للعاده، الا انه قد ثبت ان العاده قد تختلف فى الاوقات و فى الاماکن ایضا.
و یجب ان یراعى فى العاده اضافتها الى من هى عاده له فى المکان و الوقت، و لیس یمتنع ان یقل ما کانت العاده جاریه به على تدریج حتى یصیر حدوثه خارقا للعاده بغیر خلاف، و لا ان یکثر الخارق للعاده حتى یصیر حدوثه غیر خارق لها على خلاف فیه، و اذا صح ذلک لم یمتنع ان تکون العادات فى الزمان الغابر کانت جاریه بتطاول الاعمال و امتدادها، ثم تناقص ذلک على تدریج حتى صارت عادته الان جاریه بخلافه، و صار ما بلغ مبلغ تلک الاعمار خارقا للعاده.
و هذه جمله فیما اردناه کافیه.
ذکر جمله من المعمرین فمنهم:
لقمان بن عادیا، قال الاخباریون: کان لقمان بن عادیا بن لجین بن عاد بن عوص بن ارم بن سام بن نوح علیه السلام، اطول الناس عمرا، عاش ثلاثه آلاف سنه و خمسمائه سنه، و یقال: انه عمر عمر سبعه انسر، و کان یاخذ النسر الذکر فیجعله فى الجبل، فیعیش النسر ما عاش، فاذا مات اخذ آخر فرباه، حتى کان السابع و کان اطولها عمرا فسماه لبد- و لبد بلسانهم: الدهر- فلما انقضى عمر لبد رآه لقمان واقعا، فناداه انهض لبد، فذهب لینهض فلم یستطع فسقط، و مات لقمان معه، فضرب به المثل، فقیل: طال الابد على لبد.
و منهم عمرو بن عامر الملقب ب«مزیقیاء» ملک ارض سبا، روى الاصبهانى و غیره انه عاش ثمان مائه سنه، اربعمائه سنه: سوقه فى حیاه ابیه، و اربعمائه سنه ملکا، و کان فى سنى ملکه یلبس فى کل یوم حلتین، فاذا کان بالعشى مزق الحلتین لئلا یلبسها غیره، فسمى «مزیقیاء».
و منهم جهلمه بن ادد بن زید بن یشجب بن غریب بن زید بن کهلان بن یعرب، و یقال لجهلمه: طى، و الیه تنسب قبیله طى کلها، و کان له ابن اخ یقال له: یحابر بن ملک بن ادد، و کان قد اتى على کل واحد منهما خمسمائه سنه، وقع بینهما ملاحاه بسبب المرعى، فخاف جهلمه هلاک عشیرته، فرحل عنه و طوى المنازل، فسمى طیا، و هو صاحب «اجا» و «سلمى» و هما جبلان بطىء.
و منهم دوید بن نهد بن زید بن سود بن اسلم بضم اللام بن الحاف بن قضاعه، قال ابوحاتم: عاش دوید بن زید اربعمائه سنه و خمسین سنه،
و منهم: عبد المسیح بن بقیله الغسانى، ذکر الکلبى و غیره: انه عاش ثلاثمائه و خمسین سنه، و ادرک الاسلام فلم یسلم، و کان نصرانیا، و خبره مع خالد بن الولید لما نزل على الحیره معروف.
و منهم: الحرث بن مضاض الجرهمى، عاش اربعمائه سنه، و هو القائل:
کان لم یکن بین الحجون الى الصفا * انیس و لم یسمر بمکه سامر
نعم نحن کنا اهلها فابادنا * صروف اللیالى و الجدود العواثر
و منهم: ربیع بن ضبع بن وهب، روى انه عاش ثلاثمائه و اربعین سنه، فادرک النبى صلى الله علیه و آله فلم یسلم.
و روى انه عاش الى ایام عبدالملک بن مروان، فدخل علیه فقال له عبدالملک: فصل لى عمرک، قال: عشت مائتى سنه فى فتره عیسى، و مائه و عشرین سنه فى الجاهلیه، و ستین فى الاسلام، فقال له: لقد طلبک جد غیر عاثر.
و منهم: عمرو بن لحى، و هو ربیعه بن حارث بن عمرو مزیقیا، و هو الذى سن السائبه و الوصیله و الحام، و نقل هبل و مناه من الشام الى مکه، فوضعهما للعباده، و قدم بالنرد، و هو اول من ادخلها مکه، فکانوا یلعبون بها فى الکعبه غدوه و عشیه، و هلک و هو ابن ثلاثمائه سنه و خمس و اربعین سنه.
و منهم: المستوغر بن ربیعه بن کعب بن زید مناه، عاش ثلاثمائه و ثلاثین سنه حتى قال:
و لقد سئمت من الحیاه و طولها * و عمرت من بعد السنین سنینا
مائه اتت من بعدها مائتان لى * و ازددت من عدد الشهور مئینا
هل ما بقى الا کما قد فاتنا * یوم یکر و لیله تحدونا
و منهم: اکثم بن صیفى الاسدى، عاش ثلاثمائه و ثلاثین سنه، و کان ممن ادرک زمن النبى صلى الله علیه و آله و آمن به، و مات قبل ان یلقاه، و له اخبار و حکم و امثال، و کان والده صیفى بن ریاح بن اکثم ایضا من المعمرین، عاش مائتین و سبعین سنه لا ینکر من عقله شى ء.
و منهم: عمرو بن حممه الدوسى، عاش اربعمائه سنه، و هو الذى یقول:
کبرت وطال العمر حتى کاننى * سلیم افاع لیله غیر مودع
فما الموت افنانى و لکن تتابعت * على سنون من مصیف و مربع
ثلاث مئات قد مررن کواملا * و ها انا هذا ارتجى مر اربع
و المعمرون من العرب دون هولاء کثیرون لا نطول بذکرهم.
و اما الفرس فانها تزعم ان من ملوکها فیما تقدم جماعه طالت اعمارهم، فیروون ان الضحاک صاحب الحیتین عاش الفا و مائتى سنه، و افریدون العادل عاش فوق الف سنه، و یقولون: ان الملک الذى احدث المهرجان عاش الفى سنه و خمسمائه سنه، استتر منها عن قومه ستمائه سنه.
و روى اصحاب الاخبار: ان سلمان الفارسى رضى الله عنه عاش ثلاثمائه و خمسین سنه، و قال بعضهم: بل عاش اکثر من اربعمائه سنه، و قیل: انه ادرک عیسى علیه السلام، و توفى سنه خمس و ثلاثین من الهجره و الله اعلم.
الیقین: هو العلم بالشى ء ضروره و استدلالا بعد ان کان صاحبه شاکا فیه، و لذلک لا یوصف البارى تعالى بانه متیقن و لا یقال تیقنت ان السماء فوقى.
و قیل: هو العلم بالحق مع العلم بانه لا یکون غیره، و لذلک قال المحقق الطوسى: و هو مرکب من علمین و قد اسلفنا الکلام علیه مبسوطا.
و المراد بالیقین الصادق: المستقر الراسخ فى القلب، اذ اطلاقه على غیر الراسخ کاذب، و قیل: هو قید للاحتراز عن العلم بالباطل، فانه یقین عند الجهله غیر صادق، و لا یخفى ما فیه.
و الاغضاء فى الاصل: ادناء الجفون، ثم استعمل فى التغافل و الصدود.
و فى القاموس: اغضى عنه طرفه: سده او صده.
و المعنى هنا: تصدنا به عن موونه الطلب.
و فى روایه: «تکفینا به من موونه الطلب».
و الموونه على وزن فعوله مهموزه: الثقل، و قد تخفف فیقال: مونه على وزن سوره.
و الطلب: محاوله وجود الشىء و اخذه.
و الالهام: ما یلقى فى الروح بطریق الفیض.
و الثقه: الائتمان، یقال: و ثقت به اثق بالکسر فیهما: اذا ائتمنته.
و الخالصه: التى لا یشوبها شک او وهم.
و الاعفاء: الاقاله، یقال: استعفیته من الامر فعفانى اى: طلبت الترک فاجابنى.
و فى دیوان الادب: یقال: اعفنى من الخروج معک اى: دعنى منه.
و النصب: کالتعب وزنا و معنى.
و لما کان کل من الیقین الصادق و الثقه الخالصه، سببا للاقلاع من علقه الاسباب و الانقطاع عن الوسائط، و الراحه من تحمل ثقل الطلب و شده التعب فى تحصیل الرزق و التردد فى اکتسابه، استوهب علیه السلام ربه الیقین الصادق، و استلهمه الثقه الخالصه، الموجبین للاطمئنان و الاستراحه من الاضطراب و المشقه.
و بیان ذلک: انه اذا حصل لاحد بالبرهان او الهدایه الخاصه او الکشف بتصفیه النفس، الیقین بالله و وحدانیته، و علمه و قدرته، و تقدیره للاشیاء و تدبیره فیهما، و حکمته التى لا یفوتها شىء من المصالح، و رافته بالعباد و احسانه الیهم ظاهرا و باطنا و تقدیره کمالات الاعضاء الظاهره و الباطنه، و تدبیر منافعها بلا استحقاق و لا مصلحه منهم و من غیرهم، و ایصال الارزاق الیهم حیث لا شعور لهم بطرقها، و لا قدره لهم على تحصیلها و اکتسابها، مع عدم وجوده بوجه من الوجوه، علم ان من کان کذلک کان قادرا على مستقبل اموره و مهماته، و ایصال رزقه و مطلوبه، فلا ینظر الى الاسباب و الوسائط، و لا یتعلق قلبه بها اصلا، فیستریح من موونه الطلب.
و کذلک من حصلت له ثقه خالصه بالله تعالى فى جمیع اموره اعتمد علیه، و وثق بکفایته، و تمسک بحوله و قوته، و ترقب التوفیق و الاعانه منه، دون الاعتماد على نفسه و حوله و قوته و قدرته و علمه و ما یظنه من الاسباب الضرویه و العادیه و غیرها، فلا ینصب کل النصب فى السعى لاکتساب الرزق، و هذا معنى التوکل على الله سبحانه.
لکن ینبغى ان یعلم ان التمسک بالاسباب لا ینافى الیقین، و الثقه بالله جلت عظمته و التوکل علیه، اذ لیس معنى ذلک رفع الید عن الاسباب و الوسائط راسا، بل معناه عدم الاعتماد علیها و الوثوق بها، و من ثم اشتهر ان التمسک بالاسباب لا ینافى التوکل، فلو طلب طالب للرزق مثلا رزقه من اسبابه المشروعه، کالتاجر من التجاره و الزارع من الزارعه، و لم یکن اعتمادهما على عملهما، بل على الله سبحانه، و على ان الرزق علیه ان شاء رزقهما من عملیهما هذین، و ان شاء رزقهما من غیرهما، حتى لو فسد العمل لم یحزنا، لم یکن ذلک منافیا للیقین و الثقه بالله و التوکل علیه. و مثل ذلک حمل الخائف من العدو السلاح، و قفل الخارج من البیت بابه، و شرب المریض الدواء، فانه اذا لم یکن اعتماده على السلاح و الباب و الدواء، اذ کثیرا ما یغلب العدو مع السلاح، و یسرق السارق بکسر القفل، و لا ینفع الدواء، بل اعتمادهم على الله عز و جل، لم یکن ذلک خارجا عن حد الیقین و الثقه بالله و التوکل علیه.
و بالجمله: قلب الموقن الواثق المتوکل متوجه الى الله جل جلاله، و توجهه الى الاسباب و الوسائط باعتبار ان العالم عالم الاسباب، و ان الله تعالى ابى ان یجرى الامور الا باسبابها، کما قال تعالى: «فامشوا فى مناکبها و کلوا من رزقه» فالظاهر منه متحرک، و الباطن ساکن مطمئن موقن بان الرزق بید الله تعالى، یوصله الى عباده على حسب ما تقتضیه المصلحه من الزیاده و النقصان، لا یسوقه حرص حریص، و لا یرده کره کاره، فهو ساکن مستریح من تعذیب القلب و الجسم بشده الانتظار و الجهد الجهید فى کسبه، ثقه منه بان ما قسم له لا یجاوزه، و ما جاوزه لا یصیبه، فیربح بیقینه و ثقته راحه القلب و سکونه عن القلق و الاضطراب، و راحه البدن و فراغه عن شده النصب و الاتعاب، و فى الحدیث عنهم علیهم السلام: ان الله بعد له و قسطه جعل الروح و الراحه فى الیقین و الرضا، و جعل الهم و لحزن فى الشک و السخط.
صرح به تصریحا: کشفه و بینه بلفظ صریح، و هو ما انکشف المراد منه فى نفسه، اى: بالنظر الى کونه لفظا مستعملا سواء کان المعنى المراد فیه معنى حقیقیا او مجازیا، و قید «فى نفسه» للاحتراز عن استتار المراد فیه بواسطه غرابه اللفظ، او ذهول السامع عن الوضع او عن القرینه او نحو ذلک، هذا هو التحقیق.
و قال بعضهم: صرح به اى: اذهب عنه احتمالات المجاز و التاویل.
و العده: الوعد.
و من: بیانیه.
و الوحى: مصدر وحیت الیه الکلام: اذا القیته الیه لیعلمه، و او حیت الیه بالالف: مثله، و هى لغه القرآن الفاشیه، ثم غلب استعمال الوحى فیما یلقى الى الانبیاء من عند الله، و المراد به هنا: الموحى، کالقول بمعنى المقول، اى: فیما اوحیته. و جعله بعضهم من اسماء القرآن، لقوله تعالى: «قل انما انذرکم بالوحى».
و اتبعته الشى ء: قفیته به، اى: جعلته تابعا له.
و القسم بفتحتین: اسم من اقسم بالله: اذا حلف.
و القطع: فى الاصل للاجسام، و هو ابانه بعضها عن بعض فصلا، ثم استعمل فى المعانى فقیل: قطعته عن العمل اى: منعته منه، و هو المراد هنا.
و اهتم بالامر اهتماما: اعتنى به و احتفل.
و تکفلت بالمال: التزمت به، و الزمته نفسى.
و الحسم: القطع، و منه قیل للسیف: حسام، لانه قاطع لما یاتى علیه، و قول العلماء: حسما للباب اى: قطعا للوقوع قطعا کلیا.
و اسناد القطع و الحسم للعده و القسم مجاز عقلى، اى: اجعلهما سببا لهما.
و الاشتغال: مصدر اشتغل بامره فهو مشتغل بالبناء للفاعل.
و قال ابن فارس: و لا یکادون یقولون: اشتغل بالبناء للفاعل، و هو جائز و قد تقدم الکلام على ذلک بابسط من هذا.
و فى نسخه: «و حسما للاستعمال».
و ضمنت المال ضمانا: التزمته.
و الکفایه: مصدر کفاه الامر: اذا قام مقامه.
و اللام فى قوله: «له»: للتقویه متعلقه بالمصدر اعنى الکفایه، و الظرف لغو، و زاد اللام لتقویه العامل الذى هو المصدر، لانه فرع فى العمل کقولک: ضربى لزید حسن.
الفاء: عاطفه، و مفادها هنا الترتیب الذکرى، و هو عطف مفصل على مجمل، و مثله قوله تعالى: «و نادى نوح ربه فقال رب ان ابنى من اهلى»، و قوله: «فقد سالوا موسى اکبر من ذلک فقالوا ارنا الله جهره».
و جمله «و قولک الحق» معترضه بین القول و مقوله لا محل لها من الاعراب، و فائدتها تقریر مضمون الجمله. و اعرابها حالا کما زعم بعضهم یاباه المقام، لان الحال مقیده، فیراد بقوله الحق: هذا القول.
و على تقدیر الاعتراض لا یختص به بل المطلق، اى: کل قول تقوله حق و صدق لا یتطرق الیه الکذب. و ایضا یراد الدوام على تقدیر الاعتراض دون الحال. و کذا الکلام فى قوله: «و قسمک الابر الاوفى».
و اقسم یقسم اقساما: حلف و بر فى یمینه و قوله.
یبر برا -على وزن علم یعلم علما-: صدق.
و وفى بعهده: ضد غدر.
قوله علیه السلام: «و فى السماء رزقکم» فى محل نصب على المفعولیه، لانه مقول القول، اى: اسباب رزقکم، بان یرسل سبحانه الریاح فتثیر السحاب، فیبسطه فى السماء، و ینزل الغیث و المطر، فیخرج به من الارض انواع الاقوات و الملابس و المنافع. و قیل: معناه: و فى السماء تقدیر رزقکم، اى: ما قسمه لکم مکتوب فى ام الکتاب الذى هو فى السماء.
و فى حدیث اهل البیت علیهم السلام: ارزاق الخلائق فى السماء الرابعه، تنزل بقدر و تبسط بقدر،
و قیل: المراد بالسماء: السحاب، و بالرزق: المطر، و هو المروى عن الصادق علیه السلام قال: الرزق: المطر ینزل من السماء فیخرج به اقوات العالم.
و قوله: «و ما توعدون» قیل: هو الجنه فوق السماء السابعه و تحت العرش، و قیل: هو الثواب و العقاب، لان الاعمال و جزاءها مکتوبه مقدره فى السماء، و عن الصادق علیه السلام: هو اخبار القیامه و الرجعه، و الاخبار التى فى السماء.
قوله: «ثم قلت فو رب السماء و الارض انه لحق» هذا هو القسم المشار الیه سابقا، اقسم سبحانه بنفسه ان ما ذکره من امره الرزق الموعود حق لا شک فیه.
و الضمیر فى «انه»: راجع الیه على انه مستعار لاسم الاشاره.
قوله تعالى: «مثل ما انکم تنطقون» قرا حمزه و الکسائى و خلف و عاصم سوى حفص «مثل» بالضم على انه صفه لحق، و الباقون بالنصب على الحالیه من المستکن فى الحق، او على انه وصف لمصدر محذوف، اى: انه لحق حقا مثل نطقکم.
و قیل: انه مبنى على الفتح لاضافته الى غیر متمکن، و هو «ما» ان کانت عباره عن شى ء، و ان بما فى حیزها ان جعلت «ما» زائده، و محله الرفع على انه صفه لحق، و تویده القراءه بالرفع.
و المعنى کما انه لا شک لکم فى انکم تنطقون، ینبغى ان لا تشکوا فى حقیقه ما ذکر.
قال الزمخشرى: و هذا کقول الناس: ان هذا لحق کما انک ترى و تسمع و مثل ما انک هاهنا.
و قال العلامه الطبرسى رضى الله عنه: شبه الله سبحانه تحقق ما اخبر عنه بتحقق نطق الادمى و وجوده، فاراد انه لحق کما ان الادمى ناطق، و المعنى: انه فى صدقه و تحقق وجوده کالذى تعرفونه ضروره.
قیل: لما نزلت هذه الایه قالت الملائکه: هلکت بنو آدم، اغضبوا الرب حتى اقسم لهم على ارزاقهم.
و نقل جار الله فى الکشاف عن الاصمعى، قال: اقبلت من جامع البصره، و طلع اعرابى على قعود، فقال: من الرجل؟ قلت: من بنى اصمع، قال: من این اقبلت؟ قلت: من موضع یتلى فیه کلام الرحمن، قال: اتل على، فتلوت و الذاریات، فلما بلغت قوله تعالى: «و فى السماء رزقکم» قال: حسبک فقام الى ناقته فنحرها و وزعها على من اقبل و ادبر، و عمد الى سیفه و قوسه فکسر هما و ولى فلما حججت مع الرشید طفقت اطوف، فاذا انا بمن یهتف بى بصوت دقیق، فالتفت فاذا انا بالاعرابى قد نحل و اصفر فسلم على، و استقرا السوره فلما بلغت الایه صاح و قال: قد وجدنا ما وعدنا ربنا حقا، ثم قال: و هل غیر ذلک؟ فقرات «فو رب السماء و الارض انه لحق»، فصاح و قال: یا سبحان الله، من ذا الذى اغضب الجلیل حتى حلف؟ لم یصدقوه بقوله حتى الجاوه الى الیمین، قالها ثلاثا و خرجت معها نفسه، و الله اعلم.
هذا آخر الروضه التاسعه و العشرین من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سیدالعابدین، صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، و قد وفق الله سبحانه لاتمامها عصر یوم الاربعاء، سابع ذى الحجه الحرام آخر شهر سنه ثلثمائه و الف، بدار السرور و برهانبور، على ید مولفها العبد صدرالدین على بن احمد الحسینى تقبل الله اعماله و بلغه آماله.
