بسیج مستضعفین
اندیشه‌ی دفاع از اسلام با تکیه بر نیروی وفادار توده‌های مسلمان در صدر اسلام و با همت پیامبر بزرگوار اسلام پایه‌ریزی شد. دفاع از موجودیت اسلام که در قرآن کریم تحت عنوان آیات جهاد و مبارزه با دشمنان آمده است، با فداکاری مستضعفین جامعه و از جان‌گذشتگی آنان تحقق یافت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ این سابقه‌ی تاریخی موجب شد تا امام خمینی در پنجم آذر ۱۳۵۸ فرمان تشکیل ارتش ۲۰ میلیونی یا بسیج مستضعفین را صادر نماید. قابل ذکر است که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان دفاع غیرنظامی با برخی وظایف مشابه با بسیج مستضعفین وجود داشت. قانون سازمان دفاع غیرنظامی در سال ۱۳۵۱ با متن قانون آمادگی ملی و بسیج غیرنظامی مصوبه‌ی ۲۳/۲/۱۳۵۴ مجلس منحله‌ی شورای ملی ادغام و در سال ۱۳۵۶ ابلاغ شد که این سازمان آمادگی‌های لازم را در مأموریت‌هایی چون کمک به آسیب‌دیدگان از سیل، زلزله، حوادث طبیعی و غیرطبیعی در افراد داوطلب به وجود می‌آورد.
اما پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یک انقلاب کاملاً مردم‌گرا سبب شد تا به منظور حاکمیت مستضعفین و تداوم آن، بسیج شکل بگیرد (ایران پس از انقلاب، ۱۳۷۰). در واقع اعلان و تشکیل بسیج مستضعفین یکی از راهبردهایی بود که از ابتدا با ماهیت دفاع مسلحانه‌ی توده‌های مستضعف از موجودیت انقلاب اسلامی در برابر توطئه‌های دشمنان داخلی و خارجی انقلاب پایه‌ریزی شد.
امام ضمن تأکید بر حضور مستضعفان در این بسیج ملی با واژه‌های آرمانی آن را «لشکر خدا» معرفی نمودند. «بسیج، میقات پابرهنگان و معراج اندیشه‌ی پاک اسلامی است که تربیت‌یافتگان آن نام و نشان در گمنامی و بی‌نشانی گرفته‌اند. بسیج، لشکر مخلص خدا است که دفتر تشکل آن را همه‌ی مجاهدان از اولین تا آخرین امضا نموده‌اند. (صحیفه‌ی امام، ج۲۱، ۱۹۴)
بسیج مستضعفین برای اجرایی شدن، فرآیندهایی را سپری کرد. ابتدا در ۱۹/۴/۱۳۵۹ به شکل سازمان بسیج ملی به تصویب شورای انقلاب رسید (بسیج در پرتو قانون، ۴۲) که بر اساس این قانون رئیس سازمان بسیج ملی از طرف رهبر یا شورای رهبری منصوب و خط‌مشی کلی آن توسط شورای عالی دفاع تعیین می‌شد. اما طی نامه‌ی مورخه‌ی ۲۱/۱۱/۱۳۵۹ نخست‌وزیر شهید، محمدعلی رجائی بسیج مستضعفین در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادغام شد و به عنوان یکی از واحدهای این نهاد در کنار دیگر واحدهای عضو شورای فرماندهی سپاه قرار گرفت.
رئیس واحد بسیج مستضعفین سپاه از سوی فرماندهی سپاه تعیین می‌شد که از رؤسای آن می‌توان به حجت‌الاسلام سالک و حجت‌الاسلام رحمانی اشاره کرد. در ماده‌ی ۳۵ اساسنامه‌ی واحد بسیج مستضعفین آمده است: «هدف از تشکیل واحد بسیج مستضعفین ایجاد توانایی‌های لازم در کلیه‌ی افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی به منظور دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی و همچنین کمک به مردم هنگام بروز بلایا و حوادث غیرمترقبه با هماهنگی مراجع ذی‌ربط می‌باشد». (بسیج در پرتو قانون، ۴۴)
اصل ۱۵۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اهمیت پدیداری بسیج از منظر قانونگذاری را نشان می‌دهد. در این اصل آمده است: «به حکم آیه‌ی کریمه‌ی «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لاتعلمونهم الله یعلمهم».
دولت موظف است برای همه‌ی افراد کشور برنامه و امکانات آموزش نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید؛ به طوری که همه‌ی افراد، همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند ولی داشتن اسلحه باید با اجازه‌ی مقامات رسمی باشد. (قانون اساسی مصوب ۱۳۵۸ و با اصلاحات ۱۳۶۸، ۱۸۳) بدین ترتیب شکل‌گیری بسیج در قالب سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که به حکم قانون اساسی مأمور دفاع از دستاوردهای انقلاب است، با نظم حقوقی مبتنی بر اولویت قانون اساسی همساز شد. (نادر ساعد و محمدجعفر ساعد، ص۱۱)
علاوه بر این، بسیج برای مقابله با تهاجم فرهنگی و حضور مؤثر در فرهنگ‌سازی انقلابی و یا بحران‌های ناشی از حوادث و سوانح به عنوان یک سازمان نظامی و بخشی از نیروهای مسلح مأموریت دارد تا از تمامیت ارضی و استقلال کشور دفاع نماید و با تهدیدات داخلی و خارجی مقابله کند. به یادماندنی‌ترین و پرآوازه‌ترین حضور بسیج در رویارویی با تهدیدات خارجی، هشت سال دفاع مقدس بود که با تقدیم بیش از نود هزار نفر شهید در کنار سایر نیروهای مسلح، دشمن متجاوز را از خاک میهن اسلامی بیرون کرد. در این مقطع حساس نقش نظامی و نیز معنوی بسیج در ساماندهی یک ارتش کاملاً اسلامی و مردمی بسیار برجسته بود.
پس از تشکیل نیروهای پنج‌گانه‌ی سپاه، واحد بسیج مستضعفین سپاه به «نیروی مقاومت بسیج» تغییر نام داد و سردار علیرضا افشار، رئیس ستاد مشترک سپاه پاسداران به عنوان فرمانده نیروی مقاومت بسیج معرفی شد. در حال حاضر فرماندهی این نیرو برعهده‌ی سردار حجازی است. توسعه‌ی ساختار جدید برای تقویت بسیج مستضعفین صورت گرفته است، هر چند نام اولیه‌ی آن قاعدتاً دیگر وجود ندارد.
مقام معظم رهبری ضمن تأکید بر مأموریت‌های مختلف نیروی مقاومت بسیج برفراگیر بودن آن تأکید ورزیدند: «بسیج لزوماً نظامی نیست؛ یعنی حتماً سازمان نظامی نیست» (دانشگاه تهران، ۲۲/۲/۱۳۷۷) ضمناً تحولات، فرآیندی را برای متناسب شدن ساختار بسیج با تهدیدات دشمن به وجود آوردند. «بسیجیان ما، باید روز به روز بر آگاهی و بصیرت خود بیفزایند و با شناخت دشمن مانع از تحقق توطئه‌ها و ترفندهای گوناگون او شوند». (همان)
یکی از اهداف اصلی امام خمینی در تشکیل بسیج مستضعفین در کنار دفاع محرومین از انقلاب اسلامی، حاکمیت آنها در روند انقلاب بود. بنابراین با تأکیدات فراوان و مؤثری که امام بر واگذاری قدرت به نیروهای انقلاب، به ویژه مستضعفین جامعه داشتند و بارها ارزش کوخ‌نشینی را بر کاخ‌نشینی گوشزد نمودند، این روند در اکثر پست‌های سیاسی خصوصاً پس از حاکمیت خط سیاسی امام کاملاً مشهود بود.
همزمان با رویکرد مردمی نمودن تأمین امنیت ملی، بازتاب آن در تدوین برنامه‌ی سوم مشاهده می‌شود که بر طبق ماده‌ی ۱۷۵ بار اصلی تأمین این رسالت برعهده‌ی بسیج قرار می‌گیرد.
در بخشی از این ماده هزینه‌هایی که توسط اشخاص حقیقی و حقوقی صرف تقویت و راه‌های مقاومت بسیج مستضعفین می‌شود، هزینه‌های قابل قبول مالیاتی تلقی می‌گردند. همچنین دولت موظف شده است تا یک درصد از سود ناخالص کلیه‌ی مؤسسات دولتی را جهت توسعه‌ی نیروهای مقاومت بسیج پرداخت نماید. (نادر ساعد، و محمدجعفر ساعد...، ۲۳)
در بند سوم قانون برنامه‌ی چهارم توسعه، پارامترهایی چون شناسایی ظرفیت‌های جوان بسیج برای سازندگی کشور، فرهنگ‌سازی و حمایت از ارزش‌های فرهنگی و ملی، بسط فعالیت سازماندهی شده‌ی زنان بسیجی و نقش بسیج در دفاع و امنیت ملی ملاحظه شده است.
در آخرین نشست سردار حجازی فرمانده نیروی مقاومت بسیج با گردان‌های عاشورا و الزهرا سلام الله علیها و بسیج ادارات، ایشان به تنظیم سند بیست ساله‌ی راهبردی بسیج اشاره نمودند. (روزنامه‌ی شرق، ۱۱/۱۰/۸۴، ۲) بر اساس این سند ابتدا برنامه‌ی پنج‌ساله و همچنین برنامه‌های سالانه برای هر سال به تصویب می‌رسد.
مواردی که به شکل حقوقی پیگیری می‌شود، جهت ارتقای راهبردها و استراتژی ارتقای کارآمدی بسیج در تحقق اهداف آرمانی امام خمینی و مقام معظم رهبری است. این اهداف و آرمان‌ها در پرتو اصل ۱۵۱ قانون اساسی نهایتاً منجر به تشکیل ارتش بیست میلیونی شده است که البته در آخرین آمار موجود ده میلیون نفر از اعضای بسیج تاکنون سازماندهی گردیده‌اند.
منابع
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، مدخل "بسیج مستضعفین" از علی کردی، در دسترس در پایگاه دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، بازیابی: 18 مهرماه 1392.
