ملا علی نوری اصفهانی

ملا على بن جمشيد نورى مازندرانى (م1246 ه.ق)، حكيم، فيلسوف و مدرس سده دوازدهم و سیزدهم هجری قمری و از شاگرد آقا محمد بید آبادی بوده است ملا علی نوری توانست با تربیت شاگردان بسیار و نگارش شرح و تحشیه بر کتابهای ملاصدرا، حکمت متعالیه را به جریان غالب فلسفی در ایران تبدیل کند .

جوانی ملا علی نوری

علامه حسن زاده آملی در کلمه 310 کتاب هزار و یک کلمه در خصوص دوران جوانی ملا علی نوری می آورد:

استاد عزيزم آيت اللّه جناب آقا شيخ عزيز اللّه طبرسى (رضوان اللّه عليه) در شب شنبه شانزدهم رمضان المبارك سنه هزار و سيصد و هفتاد و دو هجرى قمرى (1372 ه ق)، در آمل برايم حكايت فرمود كه:

حكيم بزرگ ملّا على‏ نورى‏ (قدّس سرّه) از قريه «كنگرچال» كه قريه‏‌اى در سرحدّ نور و ليتكو است، بوده است. و كنگرچال يادشده محلّ ييلاقى آن جناب بوده است. و محلّ قشلاقى او قريه «تنگه‌‏بن» بوده است. و «تنگه‌‏بن» قريه‏ اى از قراى نور است كه در كنار رودخانه «آلش‏رود» واقع است. چون سنگهاى رودخانه مزبور آهنى است يعنى آهن‏دار است در اطراف آن رودخانه كوره‏‌هاى ذوب سنگ آهن بنا مى‌‏كردند و استخراج آهن مى‌‏نمودند و مرحوم حكيم ملّا على نورى قبل از تحصيل از كاركنان سنگ‏كش آنجا بود و از اين كار امرار معاش مى‏‌كرد؛ بعد توفيق الهى يارش شد و به تحصيل علم مشغول شد و بلغ ما بلغ.

تحصیلات

ملا علی نوری پس از تحصيلات مقدماتى در مازندران و قزوين، به اصفهان رفت و در محضر استادانى چون آقا محمد بيدآبادى و ميرزا ابوالقاسم مدرس به تكميل تحصيل پرداخت. و گویا پس از آن دوباره به زادگاه خود بازگشت چنانچه در مقدمه کتاب جغرافیای تاریخ شهرستان نور (پرفسور پیروز مجتهدزاده) به قلم دکتر نصرالله شیفته ص 12 پارگراف اول در احوالات ملا علی نوری چنین آمده است: … در ایامی که میرزا شفیع مازندرانی صدراعظم فتحعلی شاه بود (1212 تا 1250 ه.ق) شاه قاجار سالی بعزم گردش در قراء نور وارد قریه واز شد. وی چون از شهرت فراوان مرحوم ملاعلی نوری (معروف به وازی) قبلا آگاه بود سراغ او را گرفت در نتیجه (آخوند) به حضور شاه رسید. بحثی از علم حکمت مورد سوال سلطان قرار گرفت پاسخهای آخوند به حدی محکم و جامع و مستدل و عمیق بود که سلطان قاجاری (که خود بهره ای از حکمت و عرفان داشت ) فریفته وی شد و پی برد که او از لحاظ علوم حکمت الهی و فلسفه و عرفان صاحب نظریاتی بس عمیق است سلطان از وی تقاضا کرد که برای ارشاد خلق به پایتخت بیاید و حتی در همان لحظه به میرزا شفیع صدراعظم دستور داد در تهران مدرسه ای برای وی بنا کند (این مدرسه که به نام صدر معروف گردید در جلوی مدرسه شاه تهران واقع است) ملاعلی نوری تقاضا کرد اجازه داده شود در اصفهان (که در آن زمان یکی از مراکز بزرگ علم بود) مشغول شود.

ملاعلی نوری در اصفهان به تدريس معقول پرداخت و حوزه فلسفى عظيمى تأسيس كرد. و کرسی تدریس معارف او تا جایی پیش رفت که نوشته اند هنگامی که مرحوم محمد حسین خان مروی مدرسه مروی را در تهران ساخت از فتحعلی شاه تقاضا کرد ملا علی نوری را از اصفهان برای تدریس معقول در این مدرسه دعوت کند، شاه از او دعوت کرد ملاعلی در جواب نوشت: در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصیلند که چهار صد نفر آنها - بلکه متجاوز - شایسته حضور درس این دعاگو در حوزه درس هستند چنانچه به تهران بیاید این حوزه از هم می پاشد. شاه مجدد از او خواست یکی از بهترین شاگردهای خود را برای تدریس از او خواست یکی از بهترین شاگردهای خود را برای تدریس در این مدرسه انتخاب کند و او ملاعبدالله زنوزی را انتخاب کرد و فرستاد. با مهاجرت ملاعبدالله زنوزی به تهران، حوزه ی فلسفی تهران تأسیس می شود و رفته رفته با حکمایی که آنها نیز تربیت یافته حوزه ی اصفهان بودند، مکتب فلسفی تهران شکل می گیرد و تهران به «شهر هزار حکیم» خوانده شده، مرکزیت می یابد.

شاگردان ملا علی نوری

برخى از شاگردان او عبارتند از: ميرزا حسن نورى (فرزندش)، ميرزا ابوالقاسم راز شيرازى، آخوند ملا آقا حكمى قزوينى، آخوند ملا عبداللّه زنوزى، آقا سيد رضى لاريجانى و حاجى ملا هادى سبزوارى.

اكثر قريب به اتفاق استادان متأخر از آخوند نورى مع الواسطه شاگردان وى بوده‌اند؛ چه، سلسله اساتيد آنان به حاجى سبزوارى، آقا محمدرضا قمشه‌اى، آقا على مدرس و ميرزاى جلوه كه به حكماى اربعه مشهورند، منتهى مى‌شود. آخوند نورى تمام عمر را به تدريس فلسفه ملا صدرا مشغول بود.

وفات

ملا علی نوری در ماه رجب سال 1246ق، در اصفهان وفات کرد و جنازه او را پس از اینکه سید حجة الاسلام بر او نماز گزارد به نجف حمل کردند و در عتبه باب طوسی از حرم مطهر امام علی علیه السلام زیر پای زوار او را دفن نمودند.

شیخ عباس قمی در فوائد الرضویه نقل می کند که به هنگام دفن او یکی از علما که در آنجا حاضر بود تکبیری بلند گفت چون سبب پرسیدند گفت: تقریباً پانزده سال پیش در خواب دیدم که این مرحوم داخل صحن مطهر شد و در دستش عصائی بود می گفت: من مأمورم یا مأذونم از جانب حضرت مرتضویه که تعیین کنم در این بقعه منوره قبور مردم را پس با همان عصا اشاره به مواضع می کرد و نامی می برد تا رسید به همین موضع شریف اشاره کرد به آن و گفت: هذا منزل نفسی و محل رمسی اعددته لیوم کریهتی و بأسی ، یعنی این موضع قبر من است.

آثار

1. حواشى اسفار؛
2. حواشى مشاعر؛
3. حواشى شوارق؛
4. حواشى أسرار الآيات؛
5. حواشى شرح اصول كافى؛
6. حواشى تفسير كبير؛
7. رساله در وحدت وجود؛
8. حجة الإسلام:این اثر در رد فصل سوم کتاب میزان الحق هانری مارتین مسیحی است.
9. رساله امامت
10. اجوبة المسائل (فارسى): این رساله پاسخى است به بیش از سى پرسش در زمینه معارف اسلامى و بخصوص تحلیل مسائل کلامى چون علم امام, تجرد روح و غیره بیشتر این پرسشها توسط اصولیِ بزرگ میرزاى قمى طرح گردیده است.
11. شرح مثنوى معنوى (فارسى): شرح منظوم 25 بیت از مثنوى مولوى است که حکیم ملا على نورى هر بیت را با پنج بیت شرح نموده و به استقبال آن رفته است.
12. الرقیمة النوریة فى قاعدة البسیط الحقیقة (عربى):این رساله یکى از آثار کم نظیر وى در تشریح قاعده فوق الذکر است. مؤلف در این رساله با دیدگاه ژرفکاو خود به تحلیل مبانى و طرح این قاعده پرداخته است. این اثر در دو مرحله تکمیل گشته که در این مجموعه تحریر دوّم آن, ارائه خواهد گردید.
13. شرح حدیث زینب عطاره (عربى):این اثر یکى از مفصلترین نگاشته هاى وى است که در شرح حدیث زینب عطاره در بیان معرفت عوالم غیرمادى به رشته تحریر درآمده, و از این رو حاوى مسائل دقیق عرفانى و شرح احادیث مأثوره است.
14. شرح حدیث نوانیت (عربى):این رساله در تحلیل و شرح حدیث فرق است که در جوامع خاصّ روایى چون (مشارق انوار الیقین) برسى آمده است. رساله مذکور بیانگر مسأله امامت و سرّ ولایت است.
15. شرح حدیث (هل رأیت رجلاً فى الدنیا…) (عربى): این اثر به بررسى حدیث مفصل فِرَق پرداخته که در پاره اى از متون روایى آمده است.
16. السراج المنیر فى الکشف عن وحدانیة الکبرى (عربى): رساله اى مفصل در تفسیر سوره توحید, و نگرشى عرفانى ـ عقلى بدان است.

و...

شعر ملا علی نوری

ملا علی نوری داراى طبع شعر و غزل‌سرا و رباعى‌گوى بود و در اشعار خويش نورى تخلص مى‌كرد. اشعار زير از اوست:

هر آه كه بود در دل ما*برقى شد و سوخت حاصل ما

راز دل ما نمى شود فاش*تا لاله برويد از گل ما

ز تنها گر كسى تنها نشيند*نشيند با خدا هرجا نشيند

ز خود تنها نشين نورى كه سهل است*اگر تنها كس از تنها نشيند

حقا كه على وصى بر حق باشد*قّيت او چو حقّ محقّق باشد

هركس كه كند حق على راانكار*از حقّ مگذر كه منكر حقّ باشد.

ملا علی نوری و خط شکسته

گفته شده است ملا علی نوری در خط شكسته سرآمد زمان خويش بود.

منابع

• اثرآفرينان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى
• ملا علی نوری اصفهانی، سایت شعائر
• مردان علم در میدان عمل، سید نعمت الله حسینی
• هزار و يك كلمه، حسن حسن زاده آملی
• مجموعه رسائل حکیم ملا علی نوری، آینه پژوهش، حامد ناجی اصفهانی، آذر و دي 1373 - شماره 28