دعبل خزاعی

دِعبِل خُزاعی (۱۴۸-۲۶۴ ق) شاعر معروف اهل بیت علیهم السلام است که با شعر خود علیه ظلم دستگاه عباسی می شورید. زندگي دعبل مصادف با امامت چهار معصوم از زمان امام موسي كاظم علیه السلام تا شهادت امام علي النقي علیه السلام بود. قصیدة تائیة او با نام مدارس آیات که در حضور امام رضا علیه السلام خواند، در میان اشعار او شهرت خاصّی دارد.

ولادت

دعبل در سال 148 ه.ق در زمان خلافت منصور عباسی ديده به جهان گشود. مطابق با مشهور او در کوفه زاده شد هر چند از قرقیسا (شهری بر ساحل فرات، نزدیک رقه و واسط نیز به عنوان زادگاه او یاد شده است.

خاندان

نسب او به چندین شکل در منابع ذکر شده است که معروفترین آنها دعبل‌ بن علی‌ بن رزین‌ بن ‌عثمان‌ بن ‌عبدالله ‌بن‌ بُدیل بن‌ ورقاء است.

علامه امینی در مورد پدر او یعنی "علي بن زرين" می گوید:«از شاعران روزگار خود بود که " مرزباني " در ص 284 ج 1 " معجم الشعراء " شرح حالش را آورده است». جد اعلای او بُدیل بن ورقاء است که پیامبر در روز فتح مکه ، برای وی دعا نمود به اینکه: « خدا تو و فرزندانت را بهره‌مند گرداند.» و عبدالله بن بدیل بن ورقاء از اصحاب امیرالمومنین علی علیه‌السّلام و یکی فرماندهان سپاه آن حضرت در صفین بود که با رشادت فوق العاده ای با سپاه معاویه پیکار نمود و به شهادت رسید.

خاندان دعبل از بیوتات قدیم شیعه و راوی حدیث و شاعر بودند. از دیگر شعرای خاندان او علاوه بر پدرش می توان از عمویش عبد الله بن زرین، برادرش علی و پسر عمویش «ابوالشیص» از شعرای فاضل و شیعه اهل بیت علیه‌السّلام نام برد.

زندگی نامه

دوران كودكى و جوانى را در كوفه گذراند. استاد دعبل «مسلم بن الوليد» ملقب به صريع الغوانى (م 208 ه) بود و فنون و صنايع ادبى و شعرى را به او آموخت.  

مسلم بن الوليد تا مدتی دعبل را از خواندن شعرش برای دیگران منع میکرد، ولی پس از چندی، با مشاهده پختگی در یکی از قصیده هایش، به او اجازه داد تا شعرش را بر دیگران عرضه کند. ابونواس نیز دعبل را برای سرودن این قصیده تحسین کرد و وقتی مغنّیان این قصیده را برای هارون الرشید خواندند، او به وجد آمد و نام شاعر را پرسید، گفتند دعبل خزاعی است، هارون او را به دربار فراخواند و به او صله بسیار داد.

در سال 173 هـ.ق عباس بن جعفر خُزاعى كه از قبيله بزرگ خُزاعه بود، از سوى هارون الرّشيد, حاكم خراسان شد. او هم در حيطه قدرت و اختيار خويش، شاعر هم قبيله و هم نژاد و هم كيش خود، دعبل خزاعى را به ولايت و حكومت شهر (سِمِنجان) منصوب كرد. دعبل تا سال ۱۷۵ والی سِمنجان بود و سپس به بغداد آمد و در کرخ سکنا گزید.

دعبل بعد از قتل امین برای اعمال حج به مکه رفت و در این اثنا ابوالقاسم مطلب بن‌عبدالله خزاعی حاکم مصر شد و دعبل نزد او رفت و عامل آسوان شد، لیکن بزودی مطلّب عزلش کرد و دعبل نیز او را هجو کرد و بسرعت به بغداد آمد.

بعد از آنکه مأمون از خراسان به بغداد آمد (204 هـ.ق)، دعبل از هجو عباسی‌ها ساکت ماند، تا وقتی که مأمون ایذاء و آزار علویان را از سرگرفت. و او هم به خاطر دوستی علویان، هجو عباسیان را دوباره شروع کرد.

پس از اينكه حضرت امام رضا (ع) به امر مأمون از مدينه به خراسان آمد و ولايت عهدى مأمون را پذيرفت، دعبل به همراهى ابراهيم بن عبّاس صولى (م 243 ه.) شاعر معروف شيعى عازم زيارت آن حضرت گرديد. هر دو شاعر در مرو نزد او بار يافتند و قصيده‏ى «تائيه»، مشهورترين و بلندترين شعرش را كه در مدينه سروده بود و سوز درونى شاعر در تك‏تك ابيات اين قصيده غرّا و جاودانه شعله مى‏كشيد را انشاء نمود. دعبل با اين قصيده به جاودانگى و آوازه‏ى عالمگير دست يافت. اين قصيده كه حماسه‏ى تاريخ بنى هاشم و منقبت‏نامه‏ى آل على (ع) است بسيار مورد توجّه قرار گرفت و امام را گريان ساخت. امام (ع) ده هزار درهم از سكه‏هايى كه به نام خود او ضرب شده بود و جبّه‏اى از جامه‏هاى شخصى خود را بدو بخشيد.

بخش اعظم زندگي دعبل را سفرهاي او به بلاد مختلف اسلامي دربرگرفته است. از بغداد تا مصر و شام و از حجاز تا ري و مرو و خراسان.

زندگي دعبل مصادف با امامت چهار معصوم از زمان امام موسي كاظم علیه السلام تا شهادت امام علي النقي علیه السلام بود. در اين مدت كه همزمان با خلافت هفت حاکم از هارون تا متوكل بود، دعبل همواره با شعر و ادب به مبارزه با غاصبان خلافت رفته و در رثاي اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، مديحه سرائي مي نمود.

شهادت دعبل

هجویات دعبل به خلفای عباسي موجبات شهادت ايشان شد، وی خلفای عباسی را سخت نکوهش کرد. يكي از فرمانداران متوكل خلیغه عباسي، مالك بن طوق فرماندار دمشق بود، که دعبل هم متوكل و هم مالك بن طوق را به سختي نكوهش مي­كرد. مالک بن طوق تغلبی که از افراد بانفوذ عرب بود، در صدد قتل او برآمد، دعبل به بصره فرار کرد و سپس راه اهواز را در پیش گرفت. مالک به شخصی ده هزار درهم داد و او را مأمور قتل دعبل کرد. زمانی که او در یکی از آبادی‌های شوش به نام طیبه بود، آن مرد بعد از نماز عشاء با نوک عصای دشنه مانند زهرآگین خود، زخمی به پشت پای دعبل زد که او را مسموم نمود و روز دیگر بر اثر جراحت آن، در گذشت. جنازه‏ اش را به شوش منتقل و آنجا دفن نمودند. شهادت او در سال 246 ه. ق. اتفاق افتاد و او در آن زمان 98 ساله بود.

آثار دعبل

1 ـ دیوان اشعار دعبل خزاعی :اشعار دعبل را اديب معروف (ابوبكر محمّد بن يحيى صولى) متوفى به سال 335هـ.ق. در سیصد ورق گردآورى نمود. اما این دیوان بر جای نمانده است. در دوره معاصر، کوشش هایی برای گردآوری سروده های دعبل صورت پذیرفته است از جمله دیوان دعبل از عبدالصاحب دُجَیلی که آن را در ۱۹۶۲م (۱۳۴۱ش) در نجف اشرف به چاپ رساند. که آن را حیدر سهرابی به فارسی برگردانده و در ۱۳۹۱ش در تهران منتشر کرده است. اما کاملترین مجموعه اشعار دعبل را عبدالکریم اشتر در ۱۹۶۴م (۱۳۴۳ش) در دمشق به چاپ رسانید که بعد از آن در مکتبة الحیدریة قم در سال 1385ش شمسی چاپ افست شد. دکتر اشتر در مقدمه این اثر چاپهای قبلی دیوان دعبل را نقد نموده و روش خود در تدوین و تخریج اشعار را توضیح داده است. او اشعار را در چهار قسم قرار داده است: در قسم اول کتاب، 240 شعر با تخریج آورده که نسبت آنها را به دعبل، قطعی می داند. قسم دوم را به شعرهایی اختصاص داده که فقط در کتابهای شیعه آمده است، شامل 33 شعر. در بخش سوم، شعرهای منسوب به دعبل را آورده است (65 شعر) و در بخش چهارم به شعرهایی می پردازد که به دعبل نسبت داده اند، اما از آنِ او نیست (28 شعر).

2 ـ طبقات الشعراء : اين كتاب که در زمينه اخبار و احوال و اشعار شاعران عرب بوده است در طول تاریخ از بین رفته است اما بسيارى از شعرا و ادبا و لغت شناسان و نويسندگانِ صرف و نحو و دستور زبان عربى و علوم و فنون ادبى و بلاغت و تذكره نويسان و مورّخان بزرگ عرب پس از دعبل در قرن هاى گذشته، در كتاب ها و تأليفات خويش، از اين كتاب بهره مند شده اند

3 ـ الواحدة فى مناقب العرب و مثالبها: از محتوای این کتاب اطلاعی در دست نیست.

4- کتابی بنام وصایا الملوک هم منسوب به اوست .