جامع السعادات (کتاب)

کتاب است در موضوع اخلاق از علامه محمدمهدی نراقی

محتویات

۱ معرفى اجمالی كتاب
۲ بخش های کتاب
۳ ارزش کتاب
۴ انگیزه نگارش
۵ وضعیت نشر
۶ منابع
۷ متن کتاب جامع السعادات

معرفى اجمالی كتاب

این کتاب، جامع ترین کتابی است که متاخران در علم اخلاق نوشته اند. از آنجا که عالمان دینی با وجود تعالیم اخلاقی (قرآن و روایات) خود را از تالیفی مستقل در باب اخلاق، بی نیاز می دیدند و معتقد بودند که با ظهور اسلام، نکته های اخلاقی به تفصیل تبیین شده ولی مولف این کتاب، تمام این تعالیم و معارف اخلاقی را به صورت اخبار و روایاتی که در جاهای مختلف پراکنده و دستیابی به آنها برای همه ممکن نبود و خلاصه ای از این شریعت و گزیده ای از آنچه که اهل حکمت و عرفان گفته اند، در اینجا، جمع آوری و تالیف و تدوین کرده است، در واقع این کتاب مشتمل بر هر دو جنبه «عقلی نظری، فلسفی» و «دینی و علمی» با سبک و اسلوبی ویژه است.

درباره ميزان موفقيت مؤلف در به سامان دادن دانش اخلاق مرحوم مظفر معتقد است كه پيش از علامه نراقى با صرف نظر از پيشواى اين دانش، يعنى ابن مسكويه و ملا محسن فيض كاشانى كتاب جامعى به سان جامع‌السعادات كه بر بنياد علمى و فلسفى تكيه داشته باشد، پديد نيامده است.

مرحوم نراقى خود در مقدمه كتاب بر اين نكته پاى فشرده كه مى‌خواهد ميان آنچه از شريعت اسلامى در زمينه اخلاق رسيده با آنچه عارفان و فيلسوفان بيان كرده‌اند آميزه‌اى فراهم آورد. از اين رو كاملاً طبيعى است كه در جاى جاى كتاب جامع السعادات استشهاد به آيات و روايات موج زند. اين استشهاد براى تبيين مفهوم فضيلت‌ يا رذيلت، اقسام آن و انگيزه‌ها يا داده‌هاى علاج و... انجام گرفته است. مثلا براى اثبات جنگ ميان لشكر فرشتگان و شياطين از آيه «لاقعدن لهم صراطك المستقيم × ثم لآتينهم من بين ايديهم ومن خلفهم وعن ايمانهم وعن شمائلهم‌» و روايت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم: «ان الشيطان ليجرى من بنى آدم مجرى الدم؛ شيطان بسان خون در جان آدمى روان است‌» استفاده كرده است. و براى اثبات تاثير رسيدن به مقام اطمينان براى ريشه كنى وسوسه‌ها به آيات «يا ايتها النفس المطمئنة × ارجعي الى ربك راضية مرضية‌» استناد كرده است.

نيز براى اثبات عدم مؤاخذه بر حديث نفس به روايت امام صادق عليه السلام كه از ايشان درباره وسوسه، هر چند زياد باشد، سؤال شده فرمود: «چيزى بر آن نيست. بگو لا اله الا الله‌» و آيه «لايكلف الله نفسا الا وسعها» تمسك كرده است. چنان كه براى تبيين شرافت و جايگاه تفكر از آيات مختلفى بهره برده است.

بخش های کتاب

كتاب در سه باب تنظيم شده است: در باب نخست، مباحث مقدماتى شامل تجرد نفس، امكان تربيت اخلاقى، مفهوم خير و سعادت و... آمده است.

در باب دوم، مطالبى تحت عنوان اقسام اخلاق، تقسيم بندى قواى نفسانى و چهار قسم اصلى فضايل (حكمت، عفت، شجاعت و عدالت) مفهوم فضيلت، رذيله و... بيان شده است.

باب سوم - كه عمده‌ترين مباحث كتاب را تشكيل مى‌دهد - در چهار فصل تنظيم شده است: در فصل نخست، مفهوم قوه عاقله و رذايل برخاسته از اين قوه همچون شك، شرك، وسواس و... آمده است. در فصل دوم، مفهوم قوه غضبيه و رذايل مربوط به آن همچون: خوف، غضب، عجب، كبر و... تبيين شده است. فصل سوم به قوه شهويه و رذايل برخاسته از آن همچون حب دنيا، حرص، طمع، بخل و... اختصاص يافته است. و در فصل چهارم فضايل و رذايل مرتبط با هر سه قوه يا دو قوه نفسانى مورد ارزيابى قرار گرفته است.

ارزش کتاب

اهمیت کتاب جامع السعادات بیشتر از این حیث است که مؤلف خلقیاتی برجسته و روحیه‌ای سرشار از ایمان داشته و اهل عمل صالح بوده است و سر اقبال به جامع السعادات در روح ایمانی است که از قرائت آن هویدا می‌گردد در حالی که از لحاظ علمی از برخی کتب متداول که فاقد ذوق و معنویت جامع السعادات‌اند چیز بیشتری ندارد.

به طور کلی در کتاب‌های اخلاق قبل از جامع السعادات یا صرفا جنبه‌های عقلی نظری و فلسفی منظور بوده (همانند السعادة، الاسعاد، تهذیب‌الاخلاق و اخلاق ناصری) یا جنبه‌های دینی و عملی غلبه داشته است (مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجة البیضاء) اما کتاب جامع السعادات مشتمل بر هر دو جنبه با سبک و اسلوبی ویژه است.

انگیزه نگارش

مؤلف جامع السعادات انگيزه خود را از تاليف كتاب به روشنى تبيين نكرده است، اما به نظر مى‌رسد كه رويكرد ايشان به اخلاق و عرفان نظرى و عملى كه از او در نگاه فرزندش (ملا احمد) عالمى عامل، عارفى واصل و حكيمى كامل ساخته و نيز فقدان به‌سامانى در نگاشته‌هاى اخلاقى پيش از ايشان، از عوامل اصلى اقدام او براى تاليف اين كتاب بوده است. مؤلف خود در تبيين عامل دوم (نابه‌سامانى نگاشته‌هاى پيشين) چنين آورده است: «...از آن‌جا كه (نظرگاه‌هاى فلاسفه و شريعت اسلامى در زمينه اخلاق) به صورت پراكنده و غيرمنسجم در موارد و جاهاى مختلف آمده، دسترسى به آن‌ها براى بسيارى دشوار شده است. ضرورى بود در يك دفتر فراهم آيد تا بهره جستن از آن‌ها براى همگان ميسر گردد. بدين خاطر من در اين كتاب گزيده خلاصه آنچه را كه از شريعت اسلامى و عارفان و فلاسفه در زمينه اخلاق رسيده، گرد آورده‌ام‌».

وضعیت نشر

کتاب «معراج السعاده» نوشته ملا نراقی، فرزند محمدمهدی نراقی، خلاصه ای از جامع السعادات است تا همین مباحث اخلاقی با عباراتی واضح برای همه مورد استفاده باشد.

جامع السعادات به تصحیح شیخ محمود بروجردی در 1312 در تهران چاپ سنگی شد. همچنین با تصحیح و تعلیقات سید محمد کلانتر همراه با مقدمه شیخ "محمدرضا مظفر" در نجف و در سه مجلد به چاپ رسیده است. این کتاب برای اولین بار توسط سید جلال الدین مجتبوی به فارسی ترجمه شده و در سه جلد (در 1377 ش) به چاپ رسیده است. گزیده‌ای از آن نیز بارها مستقلا چاپ شده است.

همچنين اين كتاب در دو جلد به زبان عربي به همت انتشارات دارالتفسير قم در سال 1376 به چاپ رسیده است. جامع السعادت توسط انتشارات الزهرا در سال 1326 به چاپ رسیده است. سایر ناشرانی که به چاپ جامع السعادت پرداخته اند. شامل: موسسه اسماعیلیان در سال 1382.