کلید گشایش نهج البلاغه (کتاب)

کلید گشا یش نهج البلاغه یا المفتاح لکنوز نهج البلاغه تالیف دانشمند گرامی جناب آقای دکتر سید محمد باقر کتابی درموضوع تفسیر مفردات و لغات نهج البلاغه و بیان شواهد آن از این کتاب مقدس می باشد

شرح حال نویسنده

دکتر سید محمد باقر کتابی، استاد برجسته دانشگاه، جامع علوم قدیم و جدید، مدرس نهج البلاغه و آراسته به مکارم اخلاق ، در خانواده علم و تقوا پا به عرصه گیتی نهاد و در دامان پدر و مادری صالح و با تقوا واهل علم پرورش یافت . قبل از سنین دبستان توسط مادر به نزد آیت الله حاج ملا حسینعلی صدیقین از معاریف علمای اصفهان و عارف دل آگاه راهنمایی شد که نقش به سزایی در حیات علمی و معنوی او داشت. هم زمان با گذراندن دوران دبستان و دبیرستان به آموختن مقدمات دروس حوزوی پرداخت و قبل از ادامه تحصیلات عالی مدت سه چهار سال ، و بعد از آن در جنب تحصیلات عالی به فراگرفتن علوم دینی و معارف اسلامی از قبیل ادبیات عرب، فقه، اصول و کلام و سرانجام تا حدّی به فلسفه و عرفان پرداخت و از محضر علمایی چون مرحوم میرزا هاشم خوانساری، مرحوم آقا جمال خوانساری و مرحوم شیخ هبةالله هرندی استفاده نمود و هم چنین از جلسات تفسیر قرآن و وعظ آیت الله خادمی و آیت الله طیّب به طور مستمر استفاده می کرد. در سال 1329 وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شده و از استادان ممتازی چون مرحوم محمود شهابی، دکتر حسن امامی، دکتر شایگان، دکتر متین دفتری و استاد مشکات بهره برد. همان سالها به استخدام آموزش و پرورش در آمده و در دبیرستانهای اصفهان مشغول به تدریس شد. در سال40-1339 دعوت به تدریس در دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان شد در سال 1338 وارد دوره دکترای الهیات و معارف اسلامی و فلسفه و عرفان دانشگاه تهران شد و رساله خود را با موضوع "رجال معروف علم و ادب و هنر اصفهان از قرن دهم تا قرن حاضر و تحلیل افکار برخی از آنها" به رشته تحریر درآورد و در 1347/10/17 با درجه بسیار خوب دوره دکترا را به پایان برد. ایشان حیات فکری وایمانی خود را تحت تأثیر تربیت و تعلیم و افکار هفت نفر از شخصیت های بزرگ تقوی و فضیلت می داند: 1ـ عالم کامل و محقق بارع و عارف دل آگاه، مرحوم حاج حسینعلی صدیقین 2ـ ادیب دانشمند و فقیه بزرگوار و عارف کریم و طبیب و استاد جامع مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی 3ـ علّامه، عارفِ فرزانه و استادِ دانشمند، شاعر توانا مرحوم حاج شیخ محمد باقر الفت 4ـ فقیه بزرگوار و ادیب و دانشمند پارسا مرحوم آیت الله حاج شیخ مهدی نجفی 5ـ حکیم بزرگوار و فقیه و ادیب عالیقدر آیت الله العظمی حاج آقا رحیم ارباب 6ـ مفسّر کبیر قرآن و به تعبیر امام امت، امام خمینی، ابوذر زمان مرحوم آیت الله طالقانی 7ـ پدر بزرگوارشان که از پارسایان و زهّاد و نیکنامان حقیقی عصر خود بوده است. تالیفات ایشان به جز کتاب "کلید گشایش نهج البلاغه عبارتند از:

• 1-کتاب مفصّل و مبسوطی در شرح حال رجال معروف علم و ادب و هنر اصفهان که قبلا به آن اشاره شد .مجلد اول آن در سال1375 شمسی چاپ شده است و جلد دوم آن هنوز ناتمام است.
• 2-شرح دو داستان از مثنوی مولانا که هم نسبتا آسان و هم متاثر از قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام و صحابه نبی اکرم صلی الله علیه و آله است و هنوز به چاپ نرسیده است .
• 3ـ پنج جلد کتاب فقه و معارف اسلامی برای دانش آموزان دبیرستانها
• 4ـ سه جلد عربی برای دبیرستانها با چند نفر از دبیران فاضل که به چاپ رسیده است.
• 5ـ تاریخ مختصر فلسفه و معارف اسلامی برای دانشجویان دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان که به چاپ نرسیده است.

هم چنین بر کتاب های چندی از بزرگان و نویسندگان مقدمه نوشته اند از قبیل:

• الف ـ مقدمه مفصّلی بر شرح نهج البلاغه استاد بزرگوار حسین شفیعی در چهار جلد به نام (سخن آشنا) شرح اخلاقی، عرفانی نهج البلاغه.
• ب ـ مقدمه بر کتاب (وحدت وجود) استاد زنده یاد مرحوم فضل الله ضیاء نور
• ج ـ مقدمه بر کتاب ( گنج زری بود در این خاکدان)معرفی آثار منثور و شرح حال علّامه بزرگوار و دانشمند فرزانه مرحوم شیخ محمد باقر الفت به همّت خانم لاله الفت.
• د ـ مقدمه بر کتاب ( شعر انتظار) که آثار تعدادی از شاعران معاصر درباره امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف سروده شده است.
• ه ـ مقدمه بر کتاب (اخلاق) تالیف «پیرژانه» متفکر بزرگ فرانسه، ترجمه دانشمند فرزانه مرحوم بدر الدین کتابی.
• و ـ مقدمه بر کتاب (بهینه انسان) درباره قسمتی از زندگانی مولای متقیان امیر المومنین و زین الموحدین در دو جلد که به صورت تاریخ تحلیلی است به قلم آقای مهندس سید حسین علوی.
• ز ـ مقدمه بر کتاب (حاصل عمر) مجموعه ای است بالغ بر 10 جلد یا بیشتر به قلم نویسنده فاضل محقق زنده یاد آقای بهاءالدین الفت فرزند علامه بزرگوار مرحوم شیخ محمد باقر الفت
• ح ـ مقدمه بر کتاب (گلشن الفت)این هم مجموعه مفصلی است بالغ بر 10 جلد یا بیشتر به قلم نویسنده محقق فرهیخته زنده یاد مرحوم بهاء الدین الفت فرزند علامه بزرگوار مرحوم محمد باقر الفت
• ط ـ مقدمه بر دیوان آقای موزون که بیشتر اشعار آن مدایح مولی الموالی امیر المومنین علیه السلام است.

و نیز مقالات متعددی در برخی از مجلات و روزنامه ها از ایشان به چاپ رسیده است؛ مثل:

• 1ـ(انسان در نهج البلاغه) که در مجله طب انتشار یافته است.
• 2ـ(تصاویر دنیا در نهج البلاغه) که در کتاب (طلوع بی غروب) مربوط به امام علی ابن ابی طالب علیه السلام است.
• 3ـ(انسان در مثنوی) در مجله دانشگاه صنعتی اصفهان به چاپ رسیده است.
• 4ـ شرح احوال بزرگان در مجلات مختلف مثل شرح حال آیت الله العظمی حاج آقا رحیم ارباب، شرح حال فیلسوف حاج شیخ محمود مفید، شرح حال دانشمند و شاعر و رجالی معروف معلم حبیب آبادی .

دکتر کتابی بیش از سی سال در دانشگاههای مختلف مشغول به تدریس متون ادبی و عرفانی و نقد و بررسی آنها بوده و در کنار آن در جلسات مختلف به سخنرانی و تدریس نهج البلاغه و سایر معارف اهل بیت مشغول بوده است

معرفی کتاب به قلم نویسنده

این کتاب ثمره پانزده سال مطالعه و تحقیق و تدریس نهج البلاغه و شروح آن و حاصل سالهای متمادی از انس با نهج البلاغه و شخصیت های بزرگی که نام آنها را زینت بخش این وجیزه کرده ام می باشد. این کتاب حدود 900 صفحه است که در سال 1394 شمسی به چاپ رسید و انتشار یافته است. بر اساس کتاب معروف ( مفردات راغب اصفهانی) بر کلمات و مفردات قرآن کریم و کتابهای لغات جدید عربی مثل (المنجد) و امثال آن نگارش یافته، کتاب جامعی است تفسیر گونه بر تمام لغات و مفردات ، مخصوصا لغات مشکل نهج البلاغه که از مآخذ ارزشمند و مهم و معتبری استفاده نموده ام مثل (شرح نهج البلاغه) کمال الدّین ابن هیثم بحرانی متوفای 679 قمری به عربی در پنج مجلد. و (شرح نهج البلاغه) ابن ابی الحدید متوفای 655 قمری در 20 جلد به عربی که دایرة المعارف وسیعی است در معارف اسلامی و مخصوصا نهج البلاغه، و شرح نهج البلاغه قطب الدین راوندی متوفای 573 قمری در سه مجلد به عربی که اولین شرح کامل نهج البلاغه می باشد به نام (منهاج البراعة)، و شرح میرزا حبیب الله خوئی متوفای 1325 قمری، در 27 جلد که آن هم به نام (منهاج البراعة) است و برخی از تفاسیر قرآن کریم مثل: (تفسیر جلالین)، و از کتب لغت مثل: ( قاموس المحیط ، المنجد، لسان العرب، مجمع البحرین) و بسیاری از کتب لغت ، ولی از همه بیشتر به کتاب (مفردات قرآن) راغب اصفهانی که بهترین مفردات قرآن کریم است مراجعه کرده ام و بهره مند شده ام. من از ابتدای جوانی که با نهج البلاغه آشنا شدم غیر از مطالعه فراوان ، سخنرانی های مختلفی درباره شرح نهج البلاغه برای مردم از دانشگاه تا مدرسه ها و ادارات داشته ام که به صورت کاست یا سی دی در جاهای مختلف یا در دست عاشقان و شیفتگان نهج البلاغه موجود است و هم چنین در سایت نهج البلاغه به اسم من (دکتر کتابی) موجود است که در دسترس همگان می باشد

ساختار کتاب

لغات، ابتدا ثلاثی مجرد و بعد رباعی و مزید آن به ترتیب حروف اول و دوم از روی حروف الفبا نوشته شده مثلا واژه "تحکم" در حرف "ح" قرار گرفته نه حرف "ت" و بعد از افعال، مشتقات آنها مثل اسم فاعل و اسم مفعول و .....ذکر شده و از مآخذ و منابع معتبر معنی و تفسیر آن بیان گردیده و مأخذ و مدارک عینا در تعقیب معنا و تفسیر آن آمده است برای هر واژه عبارتی از نهج البلاغه شاهد آورده شده و نشانی آن از نسخه مرحوم فیض الاسلام یا نسخه عبده و یا هر دو و معنی و مفهوم هر واژه از نسخه فیض الاسلام یا دکتر شهیدی یا هر ترجمه دیگر که به نظر نویسنده مناسب تر بوده آورده شده است . مؤلف در ذیل برخی از واژگان که در معانی مختلفی به‌کاررفته‌اند، همه معانی را ذکر کرده و برای هریک شواهدی را از نهج‌البلاغه بیان می‌کند. مانند مفهوم حق که کاربردهای آن را در نهج‌البلاغه در معانی راستی، شایستگی، بهره و نصیب، شکر، حق در روابط اجتماعی، عدل و تعاون می باشد. (ص ۱۸۸) یکی از ویژگی‌های ممتاز کتاب «کلید گشایش نهج‌البلاغه» آن است که مطالب آن روان و همه فهم‌پذیر و حتی‌الامکان به‌دوراز نقل‌های حجم‌افزا نگاشته شده‌اند. مطالب کتاب عمدتاً در قالب ِنقل‌قول غیرمستقیم ارائه‌شده‌اند؛ لذاست که خواننده با متنی یکدست مواجه می‌شود که بر حُسن آن می‌افزاید. در خاتمه کتاب «کلید گشایش نهج‌البلاغه» مرجعی است بسیار ارزنده درباره مفردات نهج‌البلاغه؛که در رفع نیازهای محققان و دانشجویانی که درصدد فهم بهتری از کلام نورانی حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) هستند، بسیار نافع و مؤثر است.

منابع

• سید محمد باقر کتابی، کلید گشایش نهج البلاغه، اصفهان، نشر پژوهش،1394
• وب سایت شخصی دکتر سید محمد باقر کتابیبازیابی در 23 بهمن 1396
• کامیار صداقت ثمر حسینی ، نگاهی به کتاب کلید گشایش نهج البلاغه مرجعی ارزنده درباره مفردات نهج البلاغه، روزنامه اطلاعات،15 شهریور 1395،در درسترس در:روزنامه اطلاعاتبازیابی در بهمن 1396