شهداء الفضیله (کتاب)
کتاب «شهداء الفضیلة» تألیف علامه امینى، مشتمل بر زندگى‌نامه و آثار علماى شهید شیعه، از قرن چهارم تا قرن چهاردهم (دوران مؤلف) است. این کتاب به زبان عربى در یک جلد نوشته شده است.
ساختار کتاب
کتاب با مقدمه‌هایى از شیخ محمدخلیل الزین عاملى، سید حسن امین و نویسنده آغاز شده است. در متن کتاب ذکر نام علما به ترتیب قرن و بر مبناى تاریخ شهادت ذکر شده است.
نثر کتاب، میانه قدیم و جدید نوشته شده که هم از سجع‌هاى متکلفانه و هم از پاره‌اى تطویل‌هاى غیرلازم خالى است و از این‌رو عبارات کتاب، نوعاً پخته و مطبوع است.[۱]
مؤلف در ابتداى ترجمه (شرح حال) هریک از شهیدان و نسب او را بیان کرده، سپس سایر حالات را نگاشته و بعد، به ذکر خصوصیاتى مناسب و مفید از وى پرداخته است، از جمله: استادان، شاگردان، افکار علمى و اجتماعى هر یک را به اختصار آورده، مشایخ روایت و اجازات اهل حدیث آنان را ذکر کرده و به شهداى فرزندها و نبیره‌هاى دانشمندان اشاره کرده است. همچنین، تألیفات آنان را نام برده که خود واجد اهمیت بسیارى مى‌باشد. گروهى را نیز در پاى‌صفحه بمناسبت معرفى کرده و از این لحاظ، کتاب با اختصارى که نسبت به موضوع خود دارد، لبریز از فواید رجالى، تاریخى و ادبى است.[۲]
گزارش محتوا
در مقدمه سید حسن امین، به اهمیت کتاب و نویسنده آن، به صورت مختصر، اشاره شده است.[۳] در مقدمه خلیل الزین، به این نکته اشاره گردیده است که اگر ما بتوانیم با روش نوین پژوهش، پیرامون حوادث تاریخ اسلام بررسى کنیم، حتماً بى‌اعتمادى جوانان تحصیل‌کرده و محققان معاصر را از خیلى از مباحث تاریخى، برطرف خواهیم کرد و حقایق اساسى و حوادث راست را به قبول آنان خواهیم رساند. وى معتقد است عده زیادى از مورخان روى هوى و هوس و تعصبات اعتقادى، به نوشتن تاریخ دست زدند و در نتیجه به روایت حوادثى که پدیده‌هاى واقعى تاریخ اسلام را پیش چشم ما گذارد نپرداختند. این شد که گروهى در اخذ تاریخ اسلام به جانب خاورشناسان رو کردند و همین زیانمان بس که تاریخ ما را دیگران برایمان روشن کنند.[۴] در پایان مقدمه فوق، خلاصه‌اى از زندگانى مؤلف و پدر و نیاى وى آورده شده است و پیش از این قسمت، مراتب علمى و شخصیت روحانى مؤلف شرح داده شده و به اجازات اجتهادى که فقهاى آن روز به او داده‌اند، اشاره شده است.[۵]
نویسنده درک ارزش کتاب را به خواننده خود واگذار کرده و در دیباچه مختصرى که در ابتداى آن آورده، مى‌گوید: «این همان کتابى است که براى گردآوریش کوشیدم و عمر گرانمایه خود را در راه نگارشش سپرى کردم و خود حاوى تاریخ و سرگذشت شهیدان اندیشمندمان که خون خود را براى پایدارى حقایق دینى ریختند، مى‌باشد و آنرا به جویندگان فضایل و رهبران کمال انسانى تقدیم مى‌کنم تا بدین‌وسیله، باز یاد آن شهداى عالیقدر، زنده گردد».[۶]
سپس به این نکته اشاره نموده که چون آن گروه از دانشمندان ما که در خلال سه قرن اول هجرى شهید گشتند، شرح حالشان در کتاب‌ها و معجم‌هاى فراوانى گردآورى شده است، در این کتاب از شهداى قرن چهارم آغاز کرده تا عصر حاضر؛ و به عنوان تذییل، در خیلى از قرن‌ها شرح حال برخى از شهیدان مشهور شیعه را که از شخصیت‌ها و فاضلان بوده‌اند، ولى شهرت علمى نداشته‌اند نیز آورده است و آنگاه کتاب با نام شهید «ناصر کبیر»، آغاز مى‌گردد.[۷]
از جمله ویژگى‌هاى کتاب آن است که مؤلف براى تدوین این اثر گرانقدر، در حالى که جز خامه پرتوان و همت والایش یاورى نداشت، بپاخاست و براى جمع‌آورى آن، کتابخانه‌هاى ایران و عراق را بدقت مورد بررسى قرار داد و در راه جستجوى احوال شهیدان، نسخه‌هاى کمیاب را کاوید و بجز مالى که صرف کرد، سالهایى چند از عمر خود را گذراند و مبالغه نیست اگر بگوییم علامه امینى در تألیف این کتاب، نیروهایى به مصرف رسانید که خارج از متعارف بود تا توانست آنرا با این ترتیب بدیع و سبک زیبا و بیان لطیف و تعبیر نیکو بیرون دهد و خوانندگان، خود هنگامى که این یگانه کتاب را بخوانند، به رنج‌هاى فراوانى که در راه تألیف آن تحمل شده است، پى خواهند برد[۸]
پیش از بیان سایر مزایاى کتاب، نام چند تن از شهیدان مذکور در کتاب، بدون تفصیل شخصیت علمى و موقعیت اجتماعى و رشته‌هاى آنان، ذکر مى‌گردد: ناصر کبیر ابومحمد اطروش حسینى معروف به ناصر کبیر (۳۰۴ق)، شیخ ابوالحسن علان رازى (قرن ۴ق)، حافظ بدیع‌الزمان همدانى (۳۹۸ق)، شیخ ابوعلى انطاکى (۳۹۹ق)، ابوالحسین حلبى نحوى (۴۶۰ق)، شیخ ابوالقاسم کرکى قزوینى (۴۹۸ق)، ابوالمحاسن رویانى طبرى (۵۰۱ق)، قاضى ابوالحسین غسانى (۵۶۳ق)، شیخ ابوعلى فتال نیشابورى (قرن ۶ق)، حافظ محمدبن یوسف عرباضى (۶۳۳ق)، تاج‌الدین محمد آوى (قرن ۸ق) و بدرالدین بن زهره (۷۳۲ق).[۹]
در ضمن تراجم شهداء، وقایع و حوادثى از قبیل: تهدیم‌هاى کعبه معظمه و ساختن آن، برخى از فتن قرامطه، پاره‌اى از فجایع وهابى‌ها و واقعه احمد پاشاى جزار در عامله ذکر شده و شرحى راجع به مقدارى از خاندان‌هاى علمى شیعه نیز آمده است.[۱۰]
آثار ادبى منظومى نیز در کتاب آورده شده که از جمله، قصیده معروف ابوالحسن تهامى (متوفى ۴۱۶ق) است در سوگ کودک خردسالش در ۸۳ بیت که از بهترین، گدازنده‌ترین و مشهورترین مراثى ادبى عرب است که سوز و گذار مراثى خنساء شاعره در مرگ برادرش صخر و هم مراثى خاقانى، جامى، محتشم و... را بیاد مى‌آورد.[۱۱]
از دیگر ویژگى‌هاى این اثر گرانقدر، مدارک و منابع آن مى‌باشد. مدارک این کتاب، نوعاً کتب تاریخ و رجال معتبر و معتمد فریقین است و چون شرح حال علماى ما در نظر رجالیون و مورخان خود شیعه بهتر آمده، به کتب آنان فراوان‌تر استناد شده است.[۱۲]
وضعیت کتاب
کتاب داراى چهار فهرست به ترتیب زیر مى‌باشد که در انتهاى کتاب آمده است:
- فهرست اعلام شهیدان (۱۳۰ دانشمند).
- فهرست اعلام خاندان‌هاى مذکور در کتاب (۲۰ خاندان).
- فهرست اعلام کسانى که در ضمن متن، شرح حال آنان آمده است (بیش از ۲۷ نفر).
- فهرست اعلام کسانى که در پاى‌صفحه‌ها شرح حالشان ذکر شده است (بیش از ۱۲۵ نفر).
توضیحات اضافى پیرامون اشخاص، در پاورقى‌ها آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- حکیمى، محمدرضا، «شهداء الفضیلة»، پایگاه تخصصى مجلات تخصصى نور، نشریه: نامه آستان قدس، آبان ۱۳۴۱، شماره ۱۳.
- حکیمى، محمدرضا، «شهداء الفضیلة»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: نامه آستان قدس، اردیبهشت ۱۳۴۲، شماره ۱۴.
- حکیمى، محمدرضا، «شهداء الفضیلة»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: نامه آستان قدس، فروردین ۱۳۴۳، شماره ۱۷.
منبع
ویکی نور
