دایرةالمعارف‌های اسلامی (به زبان اُردو)
نخستين دايره‌المعارف اسلامي كه در هند با ترتيب الفبايي مدخل‌ها تأليف گرديده اسلامي انسائيكلوپيديا (دايره‌المعارف اسلامي) نگاشته منشي محبوب عالم (1278-1352 ق) است. اين اثر در سال 1351 ق، در لاهور به تقليد از <لغات اسلام> تأليف هيوس تأليف شده و برخي مدخل‌ها از همان كتاب و برخي ديگر از ساير منابع اقتباس و ترجمه گرديده است.
فهرست منابع در ابتداي جلد دوم آمده و در پايان هر مدخل نيز مأخذ آن به اختصار ذكر شده است. مولوي فيض‌الحسن سهارن پوري (1304 ق)، حكيم محمد نذير عرشي و مولوي محمد بشير در گزينش مطالب و تأليف مقالات با مؤلف همكاري داشته‌اند و مولوي نجم‌الغني رامپوري (1351 ق) تمام مطالب را تجديدنظر و ويرايش كرده است. پس از انتشار ويرايش اوّل <دايره‌المعارف اسلام>[۱] در ليدن، (1908-1938 م) دانشمندان مسلمان شبه قاره نيز مانند فضلاي مصر و تركيه كه به ترجمه عربي و تركي آن همت گماشته بودند به ضرورت ترجمه اردوي آن پي بردند و در اين خصوص دو كوشش آغاز شد: يكي كوشش فردي كه در همان مرحله ابتدايي متوقف و نافرجام ماند و ديگري كوشش گروهي كه به نتيجه و ثمر رسيد. كوشش فردي را دانشمند هندي محمد عبدالمقيت نيموي با انتشار "اسلامي انسائيكلوپيديا" در 6 جزوه و 600 صفحه در پتنا در سال 1359 ق آغاز كرد. مترجم با استفاده از دايره‌المعارف الاسلاميه، چاپ مصر در برخي مطالب حكّ و اصلاح و اضافات صورت داده است. چاپ ترجمه در ماده حرف الف ناتمام مانده است.
كوشش گروهي با ترجمه <دايره‌المعارف اسلام> توسط فضلاي پاكستاني با حمايت دانشگاه پنجاب لاهور آغاز شد. مولوي محمد شفيع (1383 ق) در 1359 ق. جهت ترجمه دايره‌المعارف اسلامي به زبان اردو از دانشگاه كمك خواسته بود اما در آن سال‌ها كه شبه قاره تحت حكومت بريتانيا بود نتوانست حمايت دانشگاه را جلب كند. پس از استقلال پاكستان (1366 ق/1947 م)، تلاش‌ها از سر گرفته شد و در 1370 ق. "اداره اردو دائره معارف اسلاميه" در دانشگاه پنجاب تحت مديريت مولوي شفيع تأسيس گرديد و تحت سرپرستي او و پس از درگذشت وي زير نظر محمد وحيد ميرزا، محمد علاءالدين صديقي، حميد احمدخان، غلام رسول مهر، سيّد عبدالله و امجد الطاف، اين اداره موفق به تدوين و نشر اردو دائره معارف اسلاميه (دايره‌المعارف اسلامي اردو) گرديد.
در اين دايره‌المعارف، اساس كار بر ترجمه ويرايش اوّل <دايره‌المعارف اسلام> چاپ ليدن بوده است، اما اين متن ترجمه محض نيست بلكه 31 مدخل‌ها كاملاً جديد است يا ترجمه‌ها با اضافات و تكمله‌هاي هيأت تحريريه همراه است. در علوم قرآني، حديث، فقه، پيامبر صلی الله علیه و آله، ادبيات زبان‌هاي شرقي اسلامي و پاكستاني و جغرافياي كشورهاي اسلامي و رجال شبه قاره مدخل‌هاي جديدي تأليف شده و برخي ترجمه‌ها نيز با تعديل و تكمله ارائه گرديده است. برخي مدخل‌ها از دايره‌المعارف الاسلاميه (عربي) و <دايره‌المعارف اسلام> تركي اخذ و ترجمه شده است.
تنها اين دايره‌المعارف اسلامي به زبان اردو است كه مطابق موازين علمي دايره‌المعارف نويسي امروز تأليف و ترجمه شده و مورد اعتماد مجامع علمي جهان واقع گرديده است، چنان‌كه در دانشنامه جهان اسلام چندين مدخل تأليفي مربوط به شبه قاره از آنجا اخذ و ترجمه شده است. گزيده اردو دائره معارف اسلاميه كه با 690 مدخل و 800 صفحه پيش‌بيني گرديده، در حال تدوين و طبع است و جزوه‌هايي از آن نيز چاپ شده است.
سيّد قاسم محمود (1352 ق)، نويسنده پاكستاني با تأسيس "بنياد كتاب شاهكار" در پاكستان به تأليف و نشر دايره‌المعارف‌هاي عمومي‌تر پرداخته است و شاهكار اسلامي انسائيكلوپيديا (دايره‌المعارف اسلامي شاهكار) را در سال 1984 در يك جلد منتشر كرده است. اين دايره‌المعارف براي استفاده عموم و دانشجويان تأليف شده و زبان آن بسيار ساده و بدون ذكر منابع است.
ام.اس.ناز (1364 ق)، نويسنده پاكستاني به نگارش دايره‌المعارف شخصيت‌هاي اسلامي به ترتيب تاريخي و زماني پرداخته است. اثر او مُسلم شخصيات كا انسائيكلوپيديا، تاريخ اسلام كي آئينه مِينâ (دايره‌المعارف شخصيت‌هاي مسلمان در آيينه تاريخ اسلام) در 14 جزوه منتشر شده است. هر جزوه به موضوعي اختصاص دارد. در جزوه اول، اوضاع شبه قاره قبل و بعد از اسلام بيان شده است؛ جزوه دوم درباره پيامبران (از حضرت آدم تا حضرت عيسي) است؛ جزوه سوم درباره حضرت محمد صلی الله علیه و آله؛ جزوه چهارم درباره 333 سرباز جنگ بدر؛ جزوه پنجم درباره 24 غزوه و سريه و 55 شخصيت عصر پيامبر اكرم (ص)؛ جزوه ششم درباره ابوبكر صديق؛ جزوه هفتم درباره عمر بن خطاب؛ جزوه هشتم درباره عثمان‌بن عفان؛ جزوه نهم درباره علي بن ابي‌طالب؛ جزوه دهم درباره اصحاب پيامبر اكرم ميان سال‌هاي 40-60 ق؛ جزوه يازدهم درباره ساير صحابه؛ جزوه دوازدهم درباره يهود و نصاري در عصر پيامبر صلی الله علیه و آله همراه با فهرست اعلام 12 جزوه پيشين؛ جزوه سيزدهم درباره امام حسن علیه السلام و عصر او و جزوه چهاردهم درباره وقايع سال‌هاي 40-60 ق. است. در اين اثر شيوه‌هاي علمي و فني دايره‌المعارف نويسي بكار گرفته نشده و كتابي درباره تاريخ اسلام براي دانشجويان است.
در هندوستان نيز تلاش‌هايي فردي جهت تدوين دايره‌المعارف‌هاي كوتاه اسلامي صورت گرفته است. محمد يامين قريشي سَهارَن پوري دايره‌المعارف اردويي با تركيب نام انگليسي انسائيكلوپيديا آف اسلام (دايره‌المعارف اسلام) در دو جلد تأليف كرده است. در جلد اول 786 مدخل درباره اصول و اركان اسلام: توحيد، نبوت، نماز، روزه، زكات و حج به ترتيب موضوعي و در جلد دوم، مدخل‌ها به ترتيب الفبايي آمده است.
دو فاضل پاكستاني ـ حميس‌الدين و محمد داود ـ از سال 1386 ق. مشتركاً به تأليف دايره‌المعارف قرآن مجيد انسائيكلوپيديا: لغات‌القرآن (دايره‌المعارف: فرهنگ قرآن) پرداخته‌اند. اين اثر كه مشتمل بر الفاظ، لغات، اصطلاحات، موضوعات و رجال قرآن مجيد است، به ترتيب الفبايي ريشه كلمات تنظيم شده است. جزوه اوّل به انگليسي نيز ترجمه گرديده و به نام <فرهنگ دايره‌المعارفي قرآن مجيد>[۲] در لاهور چاپ شده است.
يكي از فضلاي پاكستاني، ملك غلام مرتضي، مقالات "اسلام" و "محمد صلی الله علیه و آله" مندرج در <دايره‌المعارف بريتانيكا>، چاپ 1978 م. را در كتاب انسائيكلوپيديا برتينيكا مين اسلام اور محمد په بهتانات (اتهامات عليه اسلام و محمد صلی الله علیه و آله در دايره‌المعارف بريتانيكا) نقد كرده است. اين ردّيه به زبان عربي نيز ترجمه شده است.
پانویس
منابع
