کفاره

این صفحه مدخلی از دانشنامه موضوعی قرآن است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

كلمات كليدی: قرآن، كفاره، پوشش، تخفيف، گناه، روزه، حجّ، قَسَم، ظِهار، قتل.

کفاره در لغت و اصطلاح

کفاره از مادهی "کفر" بوده که در لغت به معنای پوشاندن آمده؛ و به "کشاورز"، کافر گویند زیرا دانه را زیر خاک پنهان می کند؛ و این که قرآن فرمود: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتَابِ آمَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ...»؛ و اگر اهل کتاب ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، گناهان آنها را می‌بخشیم...

تصریح بر این مطلب دارد که از گناهان آنها چشمپوشی کرده و عقاب را برداشته است. از این جهت به کفارات، "کفّاره" گویند زیرا موجب پوشیده شدن و نادیده گرفتن گناهان می شود؛ لذا شأن کفاره، پوشاندن خطیئه است.

"کفاره" در شرع مقدس به عبادت خاصی اطلاق میشود که برای عقوبت افراد، سقوط عقوبت یا تخفیف در آن تعیین شده است.

کفاره در آیینه‌ی قرآن

تعیین کفارات در شرع مقدس، در حقیقت تجلی رحمت الهی برای بندگان خود می باشد. هنگامی که شخصی مرتکب عملی خطا یا حرامی شود، یا توان انجام یک واجبی را نداشته باشد، خدای متعال با تعیین کفاره در واقع تجلی و رحمت خود را به منصهی ظهور گذاشته تا حدی که با وضع حکم "کفاره"، حرمت ابدی را از زن ظهار شده برطرف می کند.

احکام و اقسام کفاره در نگاه قرآن

در قرآن کریم احکام برخی از کفارات همانند: کفارات مربوط به حج، روزه، ظِهار، قتل و نقض قَسَم بیان شده است:

1. کفارات مربوط به حج

در کفارات مربوط به حج، کفاره ی دو عمل از مناسک حج در آیات قرآن ترسیم شده است:

الف. کفاره ی تراشیدن سر، قبل از قربانی:

در موسم حج، حاجیان نباید قبل از موعد سر خود را بتراشند، در غیر این صورت باید کفاره ی آن را پرداخت نمایند: «وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ... وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ...»؛ و حج و عمره را برای خدا به اتمام برسانید!... و سرهای خود را نتراشید تا قربانی به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود)! و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد) باید فدیه و کفاره‌ای از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندی بدهد...

"فدیه" در اصل به معنای این است که چیزی مقابل و در عوض چیز دیگری قرار گیرد و آیه ی شریفه گویای این معناست که حاجی به علت تعجیل در تراشیدن سر، باید عوضی بدهد. و این عوض سه چیز می تواند باشد: روزه، صدقه یا نُسُک (ذبیحه). البته برای "نُسُک" معنای عبادت را نیز ذکر کرده اند.

قرآن کریم تنها حکم کلی کفارات را بیان کرده و تفصیل آن را ائمه ی معصومین علیهماالسلام تفسیر نموده اند. در روایت نقل شده، فرد متخطی باید سه روز روزه یا اطعام شصت مسکین و یا یک گوسفند به عنوان کفاره بدهد و در پرداخت یکی از این سه کفاره با توجه به حرف "أو" در آیه که دال بر این مطلب بوده، مخیّر است.

شبیه همین روایت را نیز اهل سنت از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل کردهاند. البته چنین نیست که به طور مطلق تراشیدن سر ممنوع باشد، بلکه در برخی موارد همانند ناراحتی شدید در سر می توان سر را تراشید؛ اما به صِرف هر ناراحتی نمی توان این کار را انجام داد.

در ادامه آیه اشاره به حاجیانی که دسترسی به قربانی نداشته باشند، می فرماید: «...و هر که [قربانی] نیافت، سه روز در ایام حج و هفت روز هنگامی که بازمی‌گردید، روزه بدارد! این ده روز کامل است. (البته) این برای کسی است که خانواده ی او، نزد مسجدالحرام نباشد [=اهل مکه و اطراف آن نباشد]...».

این که "حج" در آیه ی شریفه، ظرف برای روزه قرار داده شده به این اعتبار است که عمل حج و روزه در یک مکان و زمان انجام پذیرد و این که عدد هفت مکمل عدد ده خوانده شد، به این دلیل است که بفهماند هر یک از سه روز و هفت روز، دارای حکمی مستقل اند.

ب. کفاره ی صید در حال احرام:

فردی که مُحرم است و لباس احرام در تن دارد، نباید صید کند؛ حال اگر عمداً صید کرد، باید کیفر کار خلاف خود را بپردازد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَتَقْتُلُواْ الصَّيْدَ وَأَنتُمْ حُرُمٌ وَمَن قَتَلَهُ مِنكُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاء مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَو عَدْلُ ذَلِكَ صِيَامًا لِّيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ...»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در حال احرام شکار نکنید و هر کس از شما عمداً آن را به قتل برساند، باید کفاره‌ای معادل آن از چهارپایان بدهد؛ کفاره‌ای که دو نفر عادل از شما، معادل بودن آن را تصدیق کنند؛ و به صورت قربانی به (حریم) کعبه برسد؛ یا (به جای قربانی) اطعام مستمندان کند؛ یا معادل آن روزه بگیرد تا کیفر کار خود را بچشد...

"وَ أَنْتُمْ حُرُم" جملهای عام است و شامل حج تمتع و عمره ی حج بوده که در این حکم میان زن و مرد تفاوتی نیست؛ و مراد از "صید" حیوانات وحشی حلال گوشت و حرام گوشت است؛ و مراد صید خشکی است نه دریایی که آیه‌ی بعدی گویای آن است. پس کسی در حال احرام صیدی را کشت، باید مانند آنچه که کشته از "نَعَم" (شتر، گاو و گوسفند) کفاره بدهد.

در ترتیب پرداخت این کفارات دو دیدگاه وجود دارد:

یک. "أو" بر بیشتر از تردید دلالت نمی کند و سنت اهل بیت علیهماالسلام باید آن را مشخص کند و بعید نیست ادامه ی آیه بیانگر ترتیب میان این نوع کفارات باشد.

دو. "أو" برای تخییر است، و ظاهر آیه نیز تخییر میان انجام یکی از این سه چیز است، هر چند میان مفسرین و فقهاء اختلاف وجود دارد.

بنابراین اگر کسی در حال احرام به عمد صید کند، باید یکی از این سه چیز را به عنوان کفاره بپردازد:

1. همانند چیزی که صید کرده و مراد، تشابه در خلقت بوده؛ مثلاً در شترمرغ، شتر و در خرگوش، گوسفندی کفاره بدهد؛ و تعیین این تشابه بدست دو شاهدِ عادلِ فقیه است.
2. اطعام مساکین و روزه ی معادل که "عدل" باید بر اساس قیمت صید باشد و در آیه ی شریفه مراد از "عدل" غیر از جنس آن چیز است. که در روایت معادل هر "مُدّ طعام"، یک روز روزه بیان شده است.

2. کفاره ی ظِهار

ظهار از جمله طلاق های دوران جاهلی بود که اعراب با این وسیله، همسران خود را طلاق می دادند. در این نوع طلاق، مرد خطاب به همسرش می گوید: پشت تو نسبت به من، همانند پشت مادرم به من است و همان طور که پشت مادرم بر من حرام است، پشت تو نیز بر من حرام هست.

هر چند "ظهار" در زمان جاهلیت به عنوان یک اصل مسلم تلقی می شد، اما با ظهور اسلام این عمل از نظر قرآن ممنوع اعلام شد؛ و اگر فردی برخلاف دستور قرآن کریم مرتکب ظهار شود، قرآن برای بازگشت وی پرداخت کفاره را شرط دانسته و می فرماید: «وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِن نِّسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِّن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا... فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا فَمَن لَّمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا...»؛ کسانی که همسران خود را "ظهار" می‌کنند، سپس از گفته ی خود بازمی‌گردند، باید پیش از آمیزش جنسی با هم برده‌ای را آزاد کنند... و کسی که توانایی (آزادکردن برده‌ای) نداشته باشد، دو ماه پیاپی قبل از آمیزش روزه بگیرد؛ و کسی که این را هم نتواند، شصت مسکین را اطعام کند...

مراد از بازگشت با توجه به آیه ی بعد، پشیمانی از عملی است که انجام داده، هر چند برخی این بازگشت را به معنی تکرار ظهار یا بازگشت به سنت جاهلیت ذکر کرده اند؛ و بیان آیات نفی حکم ظهار است که نزد اعراب جاهلی معروف و مرسوم بود و از آنجا که این نوع طلاق هیچ گونه شباهتی میان همسر و مادر ایجاد نمی کند، تحریم ابدی آن نیز برداشته شده و با پرداخت کفاره، بازگشت از این عمل غیراخلاقی ممکن پذیر است؛

یعنی باید بندهای را آزاد کند، اگر ممکن نبود. دو ماه روزه بگیرد و اگر نتوانست، شصت مسکین را طعام بدهد.

ظاهر آیه این است که شصت روز روزه، باید پی در پی باشد؛ اما در روایات اهل بیت سلام الله علیهم وارد شده اگر سی و یک روز متوالی باشد، پی درپی بودن دو ماه صدق می کند.

3. کفاره ی روزه:

از جمله کفاراتی که قرآن به آن تصریح کرده، پرداخت کفاره ی روزه برای کسانی است که توان روزه گرفتن را ندارند: «أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ... وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ»؛ چند روز معدودی را (باید روزه بدارید!)... و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت‌فرساست؛ (همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان) لازم است کفاره بدهند: مسکینی را اطعام کنند.

امام صادق علیه السلام فرمودند: مراد از "الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ" کسانی هستند که به سن پیری رسیده و یا عطش فوق العاده دارند؛ این ها حق دارند روزه نگیرند و در برابر هر روز، یک مد طعام بدهند.

4. کفاره ی نقض قسم:

اگر کسی قسم خورد و بعد قسم خود را شکست، به تصریح قرآن باید کفاره پرداخت نماید:

«قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ أَيْمَانِكُمْ...»؛ خداوند راه گشودن سوگندهایتان را (در این گونه موارد) روشن ساخته...

در روایات وارد شده که خداوند به وسیله ی کفاره دادن، راه بازگشت از سوگند را بازگذاشته، که در آیه ی دیگر بعد از بیان مؤاخذه در برابر سوگندهایی که با عقد محکم بسته شده اند و التزام آور هستند، به بیان مقدار کفاره ی "حنث قسم" پرداخته و می فرماید: «...فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاَثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ...»؛ ...کفاره ی این‌گونه قسم ها، اطعام ده نفر مستمند. از غذاهای معمولی است که به خانواده ی خود می‌دهید؛ یا لباس پوشاندن بر آن ده نفر و یا آزادکردن یک برده و کسی که هیچ کدام از این ها را نیابد، سه روز روزه می‌گیرد؛ این کفاره ی سوگندهای شماست به هنگامی که سوگند یاد می‌کنید...

کفارهای که در آیه بیان شده به یک اعتبار از متفرعات سوگند بوده و تقدیر آن شکستن سوگند است؛ چون کفاره مربوط به گناهی است که صورت گرفته (شکستن قسم)، نه خود آن که اگر خود "قسم" معصیت بود، معنا ندارد در آخر آیه، أمر به حفظ سوگند بکند «وَأحْفَظُوا أَیْمَانَکُم»؛ همچنان که مؤاخذه در اول آیه، بر شکستن سوگند است نه خود آن «وَلَكِنْ یؤَاخِذُكُمْ...».

لازم به ذکر است که فرد مخیّر در انجام اطعام یا پوشاندن ده مسکین یا آزادکردن یک بنده است، هر چند تفاوت قیمت میان آن سه زیاد باشد؛ اما حکم چهارم منوط به عدم قدرت بر انجام موارد سهگانه می باشد. البته برخی معتقدند: اگر قسم از باب لجاجت باشد، فرد علاوه بر آن که گناهی بزرگ مرتکب شده، کفاره ی وی نیز فایدهای ندارد.

5. کفاره ی قتل:

اگر فردی از روی غفلت و به خطا کسی را به قتل رساند، باید جریمه و کفارهی این خطای خود را بپردازد که خداوند در نوع این کفاره می فرماید: «...وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن يَصَّدَّقُواْ...»؛ ...کسی که مؤمنی را از روی خطا به قتل رساند، باید یک برده ی مؤمن را آزاد کند و خونبهایی به کسان او بپردازد؛ مگر این که آنها خونبها را ببخشند...

جمله "إِلَّا خَطَأً" در اول آیه، استثناء منقطع است؛ یعنی قتل برای مؤمن جایز نیست. مگر این که اين عمل از روی اشتباه صورت بگیرد. حال اگر قتلی از روی خطا صورت گرفت، جريمه و كفاره ی آن را در سه مرحله بيان مى‌كند:

نخست اين كه، فرد بي گناهى كه كشته شده، مؤمن و متعلق به خانواده ی مسلمان باشد؛ در اين صورت برای قاتل هم کفاره واجب است، هم دیه: کفاره، آزاد کردن برده ی مؤمن است که هزینه ی آن باید از اموال قاتل باشد؛ دیه، یعنی پرداخت خونبهاى مقتول (دیه)، به صاحبان خون (ورّاث) که پرداخت آن باید از اموال عاقله ی جانی باشد.

دوم اين كه مقتول مؤمن باشد، اما وابسته به خاندانى كه با مسلمانان دشمنى دارند؛ در اين صورت فقط كفاره واجب است، (آزادنمودن برده) به دلیل مؤمن بودن؛ اما پرداخت دیه بر وارثان مقتول واجب نیست به دلیل کفرشان.

سوم اين كه، خاندان مقتول از كفار باشند اما با خاندان قاتل كه مسلمان هستند، هم پيمانند؛ در اين صورت به خاطر احترام به پيمان و در ذمه بودن کفار، بايد خونبهاى او را به بازماندگانش بپردازند و برده ی مؤمنی را آزاد کنند، به دلیل مؤمن بودن مقتول.

در آخر آیه استثنایی بیان کرده به این که اگر کسی توان آزادکردن برده را نداشته باشد، باید دو ماه پی درپی روزه بگیرد.

حکمت و فلسفه ی کفاره در قرآن

با توجه به این که نوع و شیوه کفارات متفاوت هست، فلسفه ی جعل کفارات نیز متفاوت است؛ چون کفاره ی برخی موارد برای عقوبت وارد شده؛ همانند روزه خواری در ماه رمضان بدون عذر و گاهی برای غیر عقوبت و تنها برای ادای تکلیف و جایگزین حکم اولی بیان شده؛ همانند کفاره ی قتل غیرعمدی و کفاره ی روزه برای فرد ناتوان. در این مقاله به بیان دو مورد بسنده میشود:

1. توبه و ایمان:

از جمله فلسفه هایی که برای کفاره در پرداخت کفاره ی قتل غیرعمد بیان شده، یک نوع تخفیفی از ناحیه ی خداوند برای بندگان مؤمن است. (تَوْبَةً مِنَاللَّهِ)

یعنی خداوند برای بندهای که به اشتباه کسی را به قتل رسانده، کفاره را وضع نموده که این کفاره، توبه و عنایت خداوند به بندگان باشد.

و در فلسفه ی پرداخت کفاره ی "ظِهار" می فرماید: «... لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ»؛ ...این برای آن است که به خدا و رسولش ایمان بیاورید؛ این ها مرزهای الهی است.

2. مجازات:

قرآن در بیان فلسفه ی کفاره، برای فرد مُحرمی که عمداً صید کند، می فرماید: «...لِّيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ...»؛ ...تا کیفر کار خود را بچشد...

"وبال" عقوبت کاری است که انجام شده؛ یعنی این کفاره به سبب جزاء گناهی است که فرد آن را مرتکب شده و در حال احرام صید کرده است.

منابع

• مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دانشنامه موضوعی قرآن، مدخل "كفّاره" از اباذر بشيرزاده و ابراهيم صالحي حاجي آبادي، بازیابی: 4 اردیبهشت 1392.