شهاب الدین سهروردی

شهاب‌الدین یحیی بن حَبَش بن امیرک سهروردی (۵۴۹–۵۸۷ق) فیلسوف ایرانی و بنیان‌گذار مکتب «حکمت اشراق» است. در دستگاه فکری او «نور» اصل بنیادین هستی است و تبیین مراتب موجودات بر پایهٔ شدّت و ضعفِ نور سامان می‌یابد؛ خداوند «نورالأنوار» است و دیگر موجودات مراتب نازل‌تر نورند. این تلقی در شرح‌های اشراقی پس از او نیز بسط یافته و جایگاه او را در سنت حکمت اسلامی تثبیت کرده است.

زندگی‌نامه

سهروردی در روستای سَهْرَوَرد از نواحی زنجان به دنیا آمد و از سنين كم در طلب علم و حكمت شروع به سفر کردن نمود و پس از تحصیل در مراغه و اصفهان، به شام و آسیای صغیر سفر کرد و سرانجام به حلب رفت

از استادان او مجدالدین عبدالرزاق جیلی و ظهیرالدین بیهقی فارسی و فخرالدین ماردینی را نام برده‌اند.

نفوذ سهروردی در حلب خشم گروهی از فقها را برانگیخت. تا اینکه سرانجام آنان او را به بدعت و الحاد متهم کردند و به صلاح‌الدین ایوبی نامه نوشتند. صلاح‌الدین فرمان داد و ملک ظاهر، فرزندش، در حلب در سال ۵۸۷ق حکم را اجرا کرد.

شیوه فلسفی سهروردی

سهروردی با وارد کردن کشف و شهود به وادی حکمت اسلامی و ناکافی دانستن استدلال و برهان عقلی و با بهره گیری از حکمای ایران باستان و حکمای الهی یونان، فلسفه را به عرفان نزدیک کرد و موسس مکتبی فلسفی شد که سیر حکمت در جهان اسلام را تحت تاثیر جدی خود قرار داد به طوری که حکمت متعالیه تلفیق حکمت مشاء و حکمت اشراق می باشد.

سهروردی در معرفت‌شناسی بر «علم حضوری» تأکید کرد. به نظر او علم نفس به خود و قوایش و حقایق مجرّد به نحو حضوری است.

در دستگاه فلسفی سهروردی، «نور» حقیقت نخستین و بنیادی هستی است. خداوند «نورالأنوار» است که همهٔ انوار و موجودات دیگر از او صادر می‌شوند. هر موجودی بهره‌ای از نور دارد، و تفاوت مراتب وجود ناشی از شدت و ضعف نور است.

سهروردی برای تبیین هستی، مراتبی از نور را مطرح کرد:

نورالأنوار: واجب‌الوجود و منبع همهٔ انوار. این مرتبه بسیط و بی‌نیاز است.

انوار قاهرهٔ طولی: عقول برتر که به صورت طولی از نورالأنوار صادر می‌شوند. این مرتبه در فلسفهٔ مشّاء با عقول ده‌گانه مقایسه می‌شود، اما سهروردی آن را به تعداد محدود منحصر نکرد.

انوار متکافئه: انوار هم‌عرض که سهروردی آنها را با مُثُل افلاطونی تطبیق داد. این انوار واسطهٔ میان عقول طولی و موجودات مادی‌اند و هر نوع مادی، مثالی نورانی در این مرتبه دارد.

عالم اشباح مجرّده: مرتبه‌ای که در آن موجودات مثالی وجود دارند. سهروردی از این عالم برای تبیین رؤیا و معاد جسمانی بهره برد؛ زیرا صور مثالی می‌توانند در خواب یا پس از مرگ برای نفس آشکار شوند.

آثار و نوشته‌ها

مجموعه آثار سهروردی در چهار جلد با عنوان مجموعه مصنفات شیخ اشراق تصحیح شده است.

از آثار مهم او:

• حکمة‌الاشراق، که نظام کامل فلسفه اشراق را بیان می‌کند.
• تلویحات، مقاومات و المطارحات که به شیوه‌ی مشائی نوشته شده است.
• تألیفات کوتاه تر، که پاره از آنها از نظر مبادی اعتقادی اهمیت دارند اما باید آنها را به عنوان توضیحاتی بیشتر بر مقالات اعتقادی بزرگ تر به شمار آورد. این کتابها عبارتند از :

هیاکل النور، الواح عمادی، پرتو نامه، فی اعتقادالحکماء، لمحات، یزدان- شناخت، و بستان قلوب. بعضی از این کتب به زبان عربی و بعضی به فارسی است.

• رساله‌های رمزی فارسی مانند عقل سرخ، آواز پر جبرئیل، صفیر سیمرغ و الغربة الغربیة رساله فی حالة الطفولیه.
• رساله‌های کوتاه مانند هیاکل النور و الواح عمادی.
• رساله‌هایی در شرح یا اقتباس از ابن‌سینا مانند رسالة فی حقیقة العشق.
• نوشته‌هایی در ادعیه و اذکار که آن‌ها را «واردات و تقدیسات» نامید.