علویان طبرستان
علویان طبرستان یا سفیدجامگان زیدی علوی، سلسلهای از سادات زیدی بودند که نخستین حکومت مستقل شیعی را در ایران و جهان اسلام در قرن سوم هجری (حدود سال ۲۵۰ق) در منطقه طبرستان (اکنون مازندران) تأسیس کردند. این سلسله بهواسطه تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی آن دوره و با حمایت اقوام محلی دیلم، گیل و طبرستان، بهویژه در برابر حکومتهای عباسی و طاهری شکل گرفت و نقش مهمی در گسترش مذهب زیدیه و اسلام شیعی در شمال ایران ایفا نمود.[۱][۲]
محتویات
پیدایش و زمینههای تاریخی
موقعیت کوهستانی و مقاومت مردم طبرستان باعث شد که این منطقه دیرتر از دیگر نقاط ایران تحت سیطره خلافت عباسی قرار گیرد. ظلم و ستم عاملان عباسی و طاهریان در این نواحی و همچنین سابقه گرایشهای مذهبی مذهب زیدیه میان مردم دیلم و گیل و طبرستان، زمینه را برای نهضت علویان آماده کرد. طبق گزارش مورخان کهن ـ از جمله «تاریخ طبری» و «فتوح البلدان» ـ بزرگان طبرستان در سال ۲۵۰ق دعوتنامهای به حسن بن زید (داعی کبیر) نوشتند و او را برای برپایی حکومت شیعی در منطقه فراخواندند.[۳][۴] این دعوت نشاندهنده عمق نارضایتی عمومی و تمایل مردم به استقلال سیاسی و مذهبی از خلافت مرکزی بود.[۵]
پیدایش حکومت علویان و فعالیتهای نخستین حاکمان
حسن بن زید (داعی کبیر) با همراهی نیروهای محلی و حمایت اشراف طبرستان، پس از بازپسگیری طبرستان از عوامل طاهری، حکومت مستقل شیعی زیدی را تأسیس نمود. او به تبلیغ مذهب زیدیه و تشویق مردم به عدالت، ورع و زهد پرداخت و نامههایی با محوریت فضایل امام علی(ع) و نقد جبرگرایی منتشر کرد.[۶][۷] پس از وفات او در سال ۲۷۰ق، محمد بن زید (داعی صغیر) به حکومت رسید اما در نهایت در سال ۲۸۷ق در نبرد با سپاه سامانیان کشته شد و طبرستان برای مدت کوتاهی تحت سیطره سامانیان قرار گرفت.[۸]
پس از این دوره، «ناصر کبیر» (ناصر اطروش) موفق شد بخشهای از دست رفته را بازپس گیرد و به ویژه با مسلمان کردن مردم دیلم و گیل، پایههای مجدد حکومت علویان را مستحکم نماید. این دوره تا اواخر قرن چهارم هجری ادامه داشت و با درگیریهای مکرر با سامانیان، طاهریان و دیگر حکام محلی همراه بود.[۹]
ویژگیهای مذهبی و فرهنگی
علویان به مذهب زیدیه که شاخهای از تشیع است، پایبند بودند؛ مذهبی که بر امامت هر فرد عادل و عالم از فرزندان امام حسن و حسین(ع) و قیام مسلحانه در راه عدالت تأکید دارد. منابع کهن مانند «مروج الذهب» و «انساب الاشراف» خصوصیات حکومتی علویان را شامل عدالتخواهی، زهد و تلاش برای اصلاحات اجتماعی معرفی کردهاند.[۱۰][۱۱] علویان همچنین مدارس و مراکز مذهبی زیدی به وجود آوردند که موجب تغییرات فرهنگی و مذهبی در منطقه گردید.[۱۲]
تأثیر و میراث تاریخی
حکومت علویان گرچه کمتر از یک قرن دوام داشت، اما تأثیر عمیقی در تثبیت مذهب زیدیه و گسترش تشیع در شمال ایران داشت. برخی از فرماندهان و اشراف آنان پایهگذاران خاندانهایی چون زیاریان و آل بویه شدند که در قرون بعدی نقش کلیدی در تاریخ ایران ایفا کردند. علویان نمونهای از نخستین حکومتهای مستقل شیعی بودند که در برابر خلافت عباسی ایستادگی کردند.[۱۳]
منابع
- ابن اسفندیار، محمد بن حسن، «تاریخ طبرستان»، دانشگاه تهران.
- بلاذری، ابوالحسن، «فتوح البلدان»، دارالکتب العربیه، بیروت، چاپ اول.
- بلاذری، احمد بن یحیی، «انساب الاشراف»، دارالکتب العربیه، بیروت.
- بهاءالدین قهرمانینژاد، «علویان طبرستان»، پژوهشکده باقرالعلوم، تهران، ۱۳۸۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، «تاریخ الرسل و الملوک»، انتشارات اساطیر، تهران، چاپ دهم ۱۴۰۰.
- مسعودی، علی بن حسین، «مروج الذهب»، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۸ق.
- میر سید ظهیرالدین مرعشی، «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»، دانشگاه مازندران، ۱۳۸۰ش.
