تحلیه

تحلیه واژه ای است که در اخلاق و عرفان اسلامی مطرح می شود و آراستن خویش به صفات نیکو و فضایل نفس را گویند. منظور از آراستن و آرایش، به دست آوردن کمالات و فضائل روحانی و تکمیل قوای نفسانی به محاسن اخلاقی است. سالک اگر خود را به اوصاف فرشتگان و خصال انسانيت آراسته گردانید، مرحله تحليه را پيموده است. تحليه بدون عنايت حضرت حق، مجاهده، توكل و توسل امكانپذير نيست.

تحلية در لغت

«تحليه» از ماده «حُلّى» به معناى زيور است؛ به معنای زینت کردن و آراستن. تحليه يعنى به زيور آراستن. در فرهنگ فارسی معین "زیور دادن" معنی شده است.

تحلية در اخلاق و عرفان اسلامی

اين كلمه در علم اخلاق به معناى آراستگى به صفات نیکوست.

به باور اهل معرفت و سلوک، در یک نگاه کلی و جامع می توان مراحل سیر و سلوک الی الله را به چهار مرحله اصلی «تخلیه»، یعنی تهی ساختن درون از رذیلت های اخلاقی، «تحلیه»، یعنی آراستن به فضائل اخلاقی، «تجلیه»، یعنی تابیدن انوار الهی بر قلب، و «فنا»، یعنی گذار از همه ما سوی و وصول به حق متعال تقسیم کرد.

تحليه در مقام تولّى است؛ يعنى با فضايل اخلاقی انس و الفت پيدا كردن و در نهايت به آن‌ها متلبّس شدن.

تحلية نزد علمای اخلاق و عرفا

صاحبنظران اخلاق و عرفان بر تخلیه و تحلیه تاکید ویژه ای دارند و حتی گاهی، مجموعه سلوک را در این دو خلاصه کرده اند. و در اولویت سنجی میان این دو، تخلیه، مقدم بر تحلیه است.

ابونصر سراج طوسی

تحلّی یا همان "تحلیه" آن است که سالک، رفتار و گفتار خود را شبیه پاکان و صادقان قرار دهد.

جنید بغدادی

سالک در این مقام خود را با لسان وفا و سایر مقامات عرفانی - الهی آرایش می کند یعنی پیراهنی از تقوا و عمامه ای از حرمت و استقامت و ردائی از خشیت و لباسی از فراموشی ما سوا الله بر تن می کند و خداوند او را با عطر هدایت خوشبو می گرداند و در اینجا است که به بساط قرب الهی راه می یابد.

خواجه نصیر طوسی

تحلیه باطن به فضائل مانند تقویت بدن با عوامل مقوی است.

سید ابوالحسن رفیعی

پس از حصول تخليه و رفع موانع، خود را به زيور اخلاق نيك و خويهاى پسنديده كه در نظام اجتماع و فرد تأثير بسزا و عميق دارند آراسته كند و اين خود پاكيزگى باطن و طهارت معنويه است كه تا اين معنى حاصل و متحقق نشود آدمى در باطن آلوده و نجس خواهد بود هرچند كه‌ ظاهر بدن محكوم به پاكى ظاهرى است و اين كار در طب روحى و معالجه نفس مانند خوردن غذا و استعمال دواى مقوّى است كه براى توليد نيرو و قوّت در بدن در طب جسمانى به كار مى‌برند.

محمدتقی بهجت

توبه، تخلیه و تحلیه و آراسته‌شدن به طهارت است، و پاکیزگی و توبه تحلیه است. و تحلیه یک نوع پوشش برای شخص پاکیزه است؛ پس توبه پوششِ بعد از پوشش است.

حسن حسن زاده آملی

آرایش روح و جان را "تحلیه" می‏ نامند."تحلیه" زینت است، آراستن جان است، باید به فکرآراستن خود بود، هر چند که در حقیقت خداوند سبحان برون‏ آرا و درون‏ پرور است به تعبیر شریف سنایی غزنوی: ای درون پرور برون آرا ***** و ای خرد بخش بی‏خرد بخشا

امام خمینی

اتیان [انجام] به مصلحات و مستصحّات [ موجبات سلامتي] نفسانیه.

تحلية در قرآن

لغت تحلیه در قرآن نیامده است. اما برخی گفته اند "کلُّ تائِبٍ مُتَطَهِّرٌ لأنَّ التَّوْبَةَ تَخْلِیةٌ وَ تَطْهیرٌ مِنَ الذُّنوُبِ؛ فَالتَّوْبَةُ تَخْلِیةٌ وَ تَحْلِیةٌ بِالطَّهارَةِ، وَالتَّطْهیرُ وَ التَّوْبَةُ تَحْلِیةٌ. وَ التَّحْلِیةُ لُبْسٌ لِلْمُتَطَهِّرِ، فَهُوَ لُبْسٌ بَعْدَ لُبْسٍ" "هر توبه کننده ای پاک می شود، زیرا توبه رهایی و پاکی از گناهان است. توبه تخلیه و طهارت تحلیه است."

در آیه 222 سوره توبه آمده است :«إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ؛ به‌راستی که خداوند توبه‌کنندگان و پاکیزگان را دوست می‌دارد»

برخی نیز در مورد تحلیه گفته اند: فردی كه در دنیا به مرحله "تحلیه" رسیده و خود را مزین به انجام واجبات و ترک محرمات الهی كرده و در اثر شدت محبت الهی در قلبش، به مقامی رسیده كه در وی عشقی آتشین شعله ور گشته، بازتاب رسیدن به این مرحله در آخرت نوشیدن از "شراب زنجبیل" است كه طبع دنیوی آن گرم و دلنشین است.

تعبیر "شراب زنجبیل" در آیه 17 و 18 سوره انسانآمده است. واژه "زنجبیل" را برخی فارسی و معرب دانسته اند. "زنجبیل" در دنیا، گیاهی خوشبو با طبع گرم و خشک است.

منابع

• مختار امینیان، مبانی اخلاق اسلامی.
• امام خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث).
• محمد حسین رخشاد، در محضر بهجت
• حسن حسن زاده آملی، هزار و یک کلمه.
• حسن عمید، فرهنگ فارسی عمید.
• فصلنامه علمی - تخصصی مطالعات تفسیری آلءالرحمن: دوره اول، شماره چهارم، تابستان ۱۴۰۲.
• فصلنامه علمی عرفان اسلامی: سال هفدهم، شماره 65، پاییز 99.