خلاصة البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)

«خلاصة البیان فی تفسیر القرآن» اثر آیت الله سید هاشم میردامادی (م، ۱۳۸۰ ق)، تفسیری مأثور به زبان فارسی و شامل همه سوره‌های قرآن کریم است. این تفسیر حاصل حدود 30 سال جلسات تفسیر آیت الله میردامادی در مسجد گوهرشاد می‌باشد.

معرفی کتاب

نویسنده این تفسیر را بعد از جلسات درس در مسجد گوهرشاد برای عموم بیان کرده، و در منزل خود نیز به یکی از اهل فضل از شاگردانش به نام سید حسین نورایی املا می‌نموده است. برنامه تفسیر قرآن کریم که در همه سال در جامع گوهرشاد برگزار می شده است و شاید حدود سال های 1340 قمری شروع و تا سال 1380 به جز 7 سال تبعید حدود سی سال ادامه یافته است و در میان مردم مشهد و فارسی زبانان بوده است.

تفسیر خلاصة البیان تفسیری متوسط محسوب می‌شود، نه چندان مفصل و نه چندان مختصر است. این تفسیر در چهار جلد و سه هزار صفحه بوده و بر اساس ترتیب سور و آیات از ابتدای قرآن تا پایان آن به‌صورت ترتیبی تفسیر گردیده است. سبک نگارش این تفسیر، شبیه منهج الصادقین است و سبک خود تفسیر، روایی و مأثور می ماند. نگاه این تفسیر غالباً به تفاسیر مجمع البیان و صافی است.

مرحوم آیت الله میردامادی بعضاً در این اثر از روایاتی استفاده کرده است که در تفاسیر دیگر نمونه آن مشاهده نشده است. گزینش و استفاده از ۹ هزار حدیث در این اثر نفیس، نشانی از تلاش‌های گران‌سنگ ۴۰ ساله ایشان در راه نگارش و آماده سازی این تفسیر است.

محتوای کتاب

روش مفسر در تفسیر همه آیات چنین است:

بیان ارتباط آیه مورد نظر با آیات قبلی،
ترجمه آیه،
ذکر روایاتی در مورد آیه و توضیحی در روایت بیان شده ذیل آیه (جرح و تعدیل راویان سند و بیان مقصود امام، علیه السلام)
بیان نکات ادبی و شأن نزول و بیان نظر مفسران
بیان نوع سیاق آیه با آیات مرتبط (قبل و بعد) و نتیجه گیری علمی و اخلاقی.

مؤلف از اقوال دیگر مفسران غافل نبوده و از آنها بهره جسته است. وی غالباً نام مفسری را نیاورده و فقط از عبارت «مفسران گفته‌اند» یا «بعضی گفته‌اند» استفاده کرده است.

مفسّر محترم با حسن سلیقه خود از بحث های زائد و بدون فایده بر کنار بوده و توجه خود را عمدتاً به توضیح و تفسیر آیات صرف کرده است. نکات ادبی به حدی که در توصیف آیه لازم باشد، آورده شده و هر آن چه شیخ طبرسی در مجمع البیان در ترتیب مطالب ارائه کرده، فروگذار نکرده است. از آنجا که مؤلف محترم دوران صباوت و جوانی خود را در نجف گذرانده، و در املای زبان فارسی روان نبوده، نگارش تفسیر مورد نظر روان نیست.

برداشت های اخلاقی و گاهی بارقه های عرفانی نشأت گرفته از ذوق عرفانی مؤلف و بیان نکاتی به مناسبت، از طریق سیر و سلوک، بعد دیگری از این تفسیر است. گرچه این تفسیر از جمله تفاسیر عرفانی شمرده نمی شود، ولی از تذکرات و توصیه های اخلاقی و سلوک عرفانی نیز تهی نیست.

بیان مسائل اجتماعی و به طور خاص رفتاری نیز مورد توجه مفسر بوده است. نوع روابط مردمان و بیان الگوهای مناسب با استناد به آیات شریف قرآنی و سرگذشت اقوام گذشته و نمونه هایی از قصص قرآنی و ربط و بسط آن، همچنین استفاده از روایات مرتبط با آن، به درستی در ایجاد تحول و ایده های مقبول رفتاری موفق بوده است.