تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق (کتاب)

نویسنده	ابن مسکویه
موضوع	فلسفه اخلاق
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تهذيب الأخلاق

«تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق»، کتابی درباره علم اخلاق، نوشته ابن مسکویه (م، ۴۲۱ ق) از حکمای قرن پنجم هجری است. ابن مسکویه، غرض از نوشتن این رساله را ارائه اصول و مبادی علم اخلاق به قصد دستیابی به خوبی ذکر می‌کند که به واسطه آن، از آدمی کردارهای نیکو و زیبا سر می‌زند.

مؤلف

احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه، مکنّى به ابوعلى و معروف به ابن مسکویه (متوفى ۴۲۱ ق)، از حکما و اطباى معروف مسلمان و معاصر ابوعلى سینا است. او در بدایت امر از پیوستگان وزیر معزالدوله دیلمى بوده و پس از او نزد ابن عمید و پسرش ابوالفتح ذوالکفایتین وزیر رکن الدوله بویهى تقرب خاصى داشت.

ابوعلی مسکویه در ریاضیات و طبیعیات و الهیات و دیگر فنون کتبى تألیف کرده است از جمله: الفوز الاکبر؛ الفوزالاصغر؛ جاویدان خرد؛ تهذیب الاخلاق یا الطهارة فى علم الاخلاق.

مذهب ابن مسکویه از حیث تشیع و تسنن نامعلوم است و مرحوم میرداماد به تشیع او معتقد بوده و قبرش را در اصفهان زیارت مى کرده است.

محتوای کتاب

در فلسفه اسلامی پرداختن به اخلاق فلسفی چندان متداول نبوده و کتاب «تهذیب الاخلاق» یکی از معدود آثاری است که در آن تلاش شده تا اخلاق فلسفی با بهره گیری از مبانی اخلاق نزد افلاطون و ارسطو تبیین شود.

تهذیب الاخلاق در هفت مقاله تنظیم شده است. البته بعضی آن را شامل شش مقاله و بعضی آن را مشتمل بر هشت مقاله دانسته اند و این ناشی از آن است که در برخی چاپها ترتیب مقالات تغییر کرده و بعضی بخشها با هم تلفیق شده است.

مقالات این کتاب به شرح زیر است:

• مقاله اول این کتاب مشتمل است بر تعریف نفس انسانی، اثبات تجرد نفس، فضائل نفسانی، قوای نفس و فضائل متناسب با هر یک بحث از چهار فضیلت یعنی حکمت و عفت و شجاعت و عدالت؛ که در اینجا تأثیر نظرگاه یونانی به ویژه افلاطون و سپس شرح نظریه ارسطویی اعتدال مشهود است.
• مقاله دوم مشتمل است بر بحثی در خلقیات و طبایع، معرفی صناعت اخلاق که برای نیکوکردن رفتار آدمی و بهترین صناعت است، نسبت میان نظر و عمل، مراتب نفس و شیوه تربیت کودکان.
• مقاله سوم درباره تفاوت میان خیر و سعادت و بحث در آرای گوناگون در این باره است.
• مقاله چهارم درباره اعمال انسان، شرح عوامل زیانکاری در رفتار و حق خالق بر انسان است و اشاره دارد به این که ارسطو در این باب تصریح بر عبادت نکرده است. مسئله اختیاری بودن عدالت یا ستمکاری نیز در آن مطرح شده است.
• مقاله پنجم در باب انواع محبت، رأی فلاسفه در باب دوستی و شرایط آن و بحث درباره رأی ارسطو در مورد سعادت تام است.
• مقاله ششم، مشتمل است بر بحث از امراض نفسانی و توصیه به محاسبه نفس برای مدافعه درونی در برابر رذایل.
• مقاله هفتم درباره طب نفسانی و درمان بیماری های اخلاقی، مسئله مرگ، درمان اندوه و تأثیر ایمان در این امر است.

با بررسی «تهذیب الاخلاق» درمی‌یابیم که مفهوم بنیادی آن «سعادت» است. در نظر ابوعلی مسکویه، سعادت غایت زندگانی اخلاقی آدمی است. او غرض از تألیف این کتاب را دست یافتن به اخلاق و کردار نیکو بیان می کند و می افزاید که برای این منظور باید به معرفت نفس پرداخت؛ یعنی، کمال و غایت و قوا و ملکات نفس را شناخت.

منابع کتاب

منابع مختلف ادبی و حکمی که ابوعلی مسکویه از آنها بهره گرفته است، طیفی از آثار یونانی و نوشته‌های ایرانی و اسلامی را دربر ‌می‌گیرد:

مهم‌ترین منابع یونانی او در نگارش تهذیب‌الاخلاق عبارت‌اند از: اندرزهای منقول یونانی که سخنان بقراط، فیثاغورس، سقراط و دیگران را شامل می‌شود. و آثار افلاطون و به‌ویژه کتابهای جمهوریت و نوامیس. و آثار ارسطو و به‌ویژه کتاب «اخلاق نیکماخس».

از میان منابع ایرانی نیز به استناد ابوعلی‌ مسکویه به ادب کهن ایرانی و به‌ویژه سخنان اردشیر و کتاب کلیله و دمنه می‌توان اشاره کرد.

و منابع اسلامی و عربی ابوعلی مسکویه در تهذیب الاخلاق شامل قرآن کریم، احادیث رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌)، آثار لغت‌نویسان عرب، آثار ادبی مانند دیوان متنبی، رسائل رازی و فارابی و... .

چاپ و ترجمه کتاب

«تهذیب الاخلاق» مکرراً در ترکیه، مصر، ایران، لبنان و هند چاپ شده است. وجود نسخه‌های فراوان تهذیب الاخلاق از شهرت این کتاب در روزگار پس از ابوعلی مسکویه خبر می‌دهد و بی‌سبب نیست‌ که خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) کتاب «اخلاق ناصری» خود را بر بنیاد آن تألیف می‌کند.

از این کتاب ترجمه‌های چندی به فارسی در دست است که کهن‌ترین نسخۀ آنها متعلق به اوایل سدۀ ۱۱ قمری است. میرزا ابوطالب زنجانی (متوفی ۱۳۲۹) تهذیب الاخلاق را با نام «کیمیای سعادت» به فارسی ترجمه کرده و آن را بهترین نوشته در فلسفه عملی دانسته است. این ترجمه یکدست نیست؛ گاه دقیق و مطابق متن است و گاه گزارشی است آزاد از متن.

نصرت بیگم امین، بانوی مجتهد معاصر (متوفی ۱۳۶۲ ش)، نیز ترجمه ای با نام «اخلاق و راه سعادت» از این کتاب دارد که ترجمه دقیق نیست، بلکه به تصریح مترجم در مقدمه، اقتباس و ترجمه است و افزوده هایی بر متن دارد که در حاشیه آورده است.

همچنین این کتاب را زُرَیق به انگلیسی و محمد ارکون به فرانسه ترجمه کرده اند ترجمه فرانسه را باید شرحی مفصل و انتقادی بر تهذیب الاخلاق دانست.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، جلد ۸، مدخل "تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق" از نصراللّه حکمت.
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله "تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق"، محمد کریمی زنجانی.