وضو

تعریف وضو

وضو در لغت به معنی «نظافت و پاکیزگی» است و از این رو، عرب‌ها به شخص نظیف و پاکیزه می‌گویند: «وضیء» و وضو در اصطلاح فقهی به معنی شستن صورت و دست‌ها (غسلتان) و مسح سر و پاها (مسحتان) طبق دستوری که شارع مقدس اسلام فرموده است می‌باشد. بنابر روایتی یکی از علت‌ها و فلسفه‌های وضو، نظافت و پاکیزگی است، بدین جهت به آن، «وضو» گفته‌اند.

کیفیت وضو

کیفیت وضو براى نماز در آیه 6 سوره مائده بیان شده است:

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَ أَیدِیکمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکمْ وَ أَرْجُلَکمْ إِلَى الْکعْبَینِ ...»

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد چون به عزم نماز برخيزيد صورت و دست‌هايتان را تا آرنج بشوييد و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پيشين هر دو پا مسح كنيد ...

این آیه در دو جمله به طور اجمال بیان می کند که وضو متشکل از دو شستن و دو مسح است:

• «فَاغسلوا وجوهکم و اَیدیکم إلی المرافق؛ صورت و دست‌ها را تا آرنج بشویید»
• «فامسحوا برؤسکم و أرجلکم إلی الکعبین؛ سر و پاها را تا برآمدگی جلوی پا مسح کنید»

مراد از «إِلَى الْمَرافِقِ» بیان حد شستن در وضو است نه ابتدا و انتهاى شستن دست و آن این که جز کتف، بازو و آرنج، باقى دست باید شسته شود.

مذاهب اهل سنت می گویند واجب شستن دست تا آرنج است و هر جور که شسته شود اشکالی ندارد اما بهتر است از سر انگشتان به سوی آرنج شسته شود.

اما شیعه می گوید تعیین این که شستن را باید از سر انگشتان آغاز کرد یا آرنج، با سنت است و بر اساس روایاتی از معصومین آغاز آن را از آرنج مى‌داند.

همچنین شیعه واجب می داند که دست راست زودتر از دست چپ شسته شود ولی اهل سنت شروع از دست چپ را هم بلااشکال می داند اما شروع از دست راست را بهتر می داند.

در مورد مسح سر و پا نیز بین شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد.

وضو در روایات

• امام رضا علیه السلام مى فرمايد: آن كه به عبادت خداى بزرگ مى ايستد، بايد خود را از آلودگى ها پاك كند، از سستى و بى حالى دور باشد و با وضو خود را براى سخن گفتن با خداى توانا، پاك و آماده سازد.

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: «الدّعاء مفتاح الرّحمة والوضوء مفتاح الصّلاة والصّلاة مفتاح الجنّة؛ دعا كليد رحمت و وضو كليد نماز است و نماز كليد بهشت».

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: «الوضوء قبل الطّعام ينفي الفقر و بعده ينفي اللّمم و يصحّح البصر؛ وضو پيش از غذا فقر را ببرد و بعد از غذا وسواس را زايل كند و چشم را نيرو دهد».

آداب وضو

سزاوار آن است که در حالت وضو، روی به قبله‌ نشینی اگر چه اکثر علمای ما ذکر این سنت نکرده‌اند و طریق استحباب این فعل حسن را نپیموده‌اند، نهایتش بعضی از علما از مستحباب وضو شمرده‌اند، و مستند ایشان حدیثی است که روایت شده است از اصحاب عصمت که «بهترین و خوش‌ترین نشستن‌ها آنست که قبله در مقابل باشد». پس اگر وضوی تو از ظرف سرگشاده باشد که ممکن باشد که به دست از آن آب برداری باید آن ظرف را بر جانب دست راست خود بگذاری. اگر از نهری یا حوضی مثلاً وضو سازی پس باید که بنشینی به حیثیتی که آن حوض یا نهر بر جانب راست تو باشد، و اگر چنان چه رو به قبله نشستن و حوض بر جانب راست گذاشتن با هم معارضه کنند، ظاهر آن است که ترجیح روی به قبله نشستن راست. و بگوی در حین نظر کردن به آب: «الحمدُللّه الذی جعل الماءَ طَهورا، ولَم یَجْعَلْهُ نجسا؛ ستایش خداوندی راست که آب را پاک و پاک کننده ساخت و آن را نجس و ناپاک قرار نداد».

امام محمدباقر علیه السلام فرموده‌اند که: «هرگاه از برای وضوساختن دست در آب درآری بگوی: «بسم اللّه و باللّه، اللهمَّ اجْعَلْنی من التَّوابینَ، وَاجعلنی مِنَ المُتطِّهِرینَ؛ به نام خدا و به یاری خدا، خداوندا! مرا از توبه‌کنندگان و از پاکیزه‌گان قرار ده». پس سه مرتبه به سه کف آب مضمضه کن، یعنی آب در دهان بگردان، پس به سه کف دیگر سه مرتبه استنشاق کن یعنی آب به دماغ درکش.

پس بعد از آن باید که یک کف آب به دست راست برگیری و نیت کنی که وضوی واجب می‌سازم از برای رضای خدا و مقارن دار آخر جزءِ نیت را به ابتدای شستن اعلای وجه یعنی از جانب بالای رو که عبارت از رستنگاه موی پیش سر است به نوعی که آخر جزء نیت و اول جزء شستن روی به هم مقارن باشند، و باید که تا فارغ شدن از افعال وضو در حکم نیت باشی، به این معنی که نیت امری که منافی وضو باشد مثل ترک وضو یا احداث حدثی یا امری که منافی قربت باشد مثل قصد ریا یا قصد تنظیف (پاکی) یا تبرید (خنکی) و آنچه مثل آن باشد در اثنای وضو به عمل نیاوری. و در حالت شستن روی نیز بسم اللّه بگوی. پس چون آب را بر روی خود ریختن سزاوار آنست که دست را بر آن برانی تا آب به همه جای آن جاری گردد.

بباید دانست که بیان طول و عرض رو که در وضو، شستن آن واجب است بنابر آن چه در جمیع کتب فقیهی مذکور است و در میان علما مشهور، از رستنگاه موی پیش سر است تا آخر زَنَخ (چانه) در طول، و آن چه انگشت میهن و میانین آن را فراگیرد در عرض. و گشاده‌دار چشم‌های خود را در حالت وضو که ثواب بسیار و فضل بی‌شمار دارد. حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده‌اند: «گشاده دارد چشم‌های خود را در حالت وضو تا آن که نبینید آتش دوزخ را» کنایه از آن که گشاده داشتن چشم‌ها در وقت وضو سبب ندیدن آتش دوزخ است.

پس هرگاه که فارغ شدی از شستن روی، بردار کف آبی به دست چپ خود چنان که امام باقر علیه السلام در حالت بیان وضوی پیغمبر به عمل آورده‌اند، و بشوی دست راست خود را از مِرفق تا سر انگشتان، و بِران دست را بر همه جانب آن تا آب به همه جا جاری شود، چنان که در شستن روی گذشت، نهایتش در این جا واجب است تخلیل کردن موی که بر دست‌ها باشد، خواه بشره نمایان باشد و خواه نباشد. و ابتدا به شستن پشت دست کن. و زن را سنت است که ابتدا به شستن شکم دست کند. پس از آن برگیر کف آب دیگر به دست راست خود، و بشوی دست چپ را به طریق دست راست، و همان عمل که به دست راست کرده بودی یعنی دست خود را بر همه جانب آن بران تا آب به همه جا جاری شود. و باید که شستن هر یک از رو و دست‌ها یک مرتبه واقع شود و زیاده از یک مرتبه شسته نشود. و خلاصه آن که می‌باید که رو و دست‌ها را زیاده بر یک نشویند که اگر دو نوبت بشویند آن نوبت دوم آب وضو نخواهد بود، پس مسح سر و پا به آب تازه خواهد شد و وضو باطل خواهد بود.

پس از آن مسح کن بشره مقدم سر خود را که بالای پیشانی است، اگر موی آنجا نباشد، یا به جای آن بر موی اگر موی آنجا باشد، به حیثیتی که خارج نشود به کشیدن آن مو از حد سر. و این مجزی است از مسح بشره به مقدار عرض سه انگشت چسبیده به تَریِ دست راست خود. و به بقیه همان تری پشت پای راست را از سر انگشتان تا کعب پای که عبارت از مفصل میان ساق و قدم است، و بدون آن مسح مجزی نیست. پس آن مسح کن پشت پای چپ را به تری دست چپ. و باید که مسح سر و قدمین به باطن کف واقع شود نه به پشت آن مگر به سبب ضرورتی که در آن حالت، مسح به پشت کف جایز است.

راوی مذکور گفت که: پرسیدم از حضرت امام رضا علیه السلام از مسح بر قدمین که به چه کیفیت است؟ پس آن حضرت در مقام بیان آن درآمده کف دست مبارک خود را بر انگشتان گذاشتند و بعد از آن مسح کردند تا کعبین. راوی گوید: بعد از آن که حضرت کیفیت مسح را به این طریق بیان نمودند، گفتم: اگر چنانچه شخصی به دو انگشت به این طریق مسح کند تا کعبین؟ پس آن حضرت فرمودند: که نه، مگر آن که به تمام کف خود تمام پشت پای را مسح کند.