عبدالمطلب

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«عبدالمطلب» فرزند هاشم، نخستين جد پيامبر اكرم، زمامدار و سرشناس قريش بود و در سراسر زندگى اجتماعى خود، نقاط روشن و حساسى دارد و چون حوادث دوران زمامدارى او با تاريخ اسلام ارتباط تنگاتنگى دارد؛ از اين نظر برخى از حوادث زندگى او را بررسى مى كنيم.

شكى نيست كه انسان هر اندازه روح قوى و نيرومندى داشته باشد؛ سرانجام تا حدودى رنگ محيط را به خود مى گيرد و عادات و رسوم محيط، در طرز تفكر او اثر مى گذارد. ولى گاهى مردانى پيدا مى شوند كه با كمال شهامت در برابر عوامل محيط، ايستادگى كرده، خود را از هر گونه آلودگى مصون مى دارند.

قهرمان گفتار ما، يكى از نمونه هاى كامل اين گروه است و در صفحه هاى زندگى او نقاط روشنى هست. اگر كسى متجاوز از هشتاد سال در ميان جمعى زندگى كند كه بت پرستى، مى گسارى، رباخوارى، آدم كشى و بدكارى از رسوم پيش پا افتاده آنان باشد، ولى در سراسر عمر خود لب به شراب نزند و مردم را از آدم كشى و مى گسارى و بدكارى بازدارد و از ازدواج با محارم و طواف با بدن برهنه جدا جلوگيرى كند و در راه عمل به نذر و پيمان، تا آخرين نفس پافشارى كند؛ قطعا اين مرد از افراد نمونه اى خواهد بود كه نظير وى در اجتماع ها كمتر يافت مى شود.

آرى، شخصيتى كه در وجودش نور نبى اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم (بزرگترين رهبر جهانيان) به وديعت گذاشته شده است، بايد شخصى پاك و پيراسته از هر گونه آلودگى باشد.

از حكايات، كلمات كوتاه و حكمت آميز وى چنين استفاده مى شود كه وى در آن محيط تاريك در شماره مردان موحد و معتقد به معاد بوده است و پيوسته مى گفت: «مرد ستمگر در همين سراى زندگى بسزايش مى رسد و اگر اتفاقا عمرش سپرى شود و سزاى عملش را نبيند، در روز بازپسين بسزاى كردارش خواهد رسيد». «حرب بن امية» از بستگان نزديك وى بود كه جزء شخصيت هاى بزرگ قريش بشمار مى رفت؛ در همسايگى او يك مرد يهودى زندگى مى كرد. اتفاقا اين مرد یهودى، روزى در يكى از بازارهاى «تهامه» تندى به خرج داد و كلمات زننده اى ميان وى و «حرب» رد و بدل شد، اين كار موجب گرديد كه مرد يهودى با تحريكات «حرب» كشته شود. «عبدالمطلب» از جريان اطلاع يافت و روابط خود را با او قطع كرد و كوشيد كه خونبهاى يهودى را از «حرب» بگيرد و به بازماندگان مقتول برساند. اين داستان كوتاه حاكى از روح ضعيف نوازى و عدالت خواهى اين مرد بزرگ است.

حفر زمزم

از روزى كه چاه زمزم پديد آمد، گروه «جرهم» دور آن چاه گرد آمدند و ساليان درازى كه حكومت مكه را بر عهده داشتند، از آب چاه بهره مند بودند، ولى بر اثر رواج تجارت مكه و خوش گذرانى مردم و مسامحه و بى بند و بارى آنان، كم كم كار به جايى رسيد كه آب زمزم خشك شد.

گاهى مى گويند: چون طايفه «جرهم» از جانب قبيله «خزاعه» تهديد شدند، به ناچار مجبور شدند كه مرز و بوم خود را ترك گويند؛ بزرگ و سرشناس «جرهم» «مضاض بن عمرو» يقين كرد كه بزودى زمام امور را از دست خواهد داد و ملك و حكومت او با حمله هاى دشمن تباه خواهد گرديد.

از اين لحاظ، دستور داد دو آهوى طلا و چند قبضه شمشير پرقيمت را كه به عنوان هديه براى كعبه آورده بودند، در قعر چاه قرار دهند؛ سپس آن را كاملا پر كنند، تا دشمن به جاى آن پى نبرد و اگر دو مرتبه ملك و تخت از دست رفته را به دست آورند، از اين گنج استفاده كنند. پس از چندى حمله هاى «خزاعه» آغاز شد و طايفه «جرهم» و بسيارى از اولاد اسماعيل، ناچار شدند كه سرزمين مكه را ترك گويند و به سوى يمن كوچ كنند و ديگر كسى از آنان به مكه بازنگشت. از اين تاريخ به بعد، حكومت مكه به دست قبيله «خزاعه» افتاد، تا اين كه ستاره اقبال قريش در آسمان زندگى، با روى كار آمدن «قصى بن كلاب» (جد چهارم پيغمبر اسلام) درخشيد. پس از چندى زمام كار به دست عبدالمطلب افتاد. وى تصميم گرفت كه چاه زمزم را مجددا حفر كند، ولى متأسفانه جایگاه چاه «زمزم» دقيقا روشن نبود. پس از كاوش هاى زياد از جاى واقعى آن اطلاع يافت و تصميم گرفت كه با فرزند خود «حارث» مقدمات حفر چاه را فراهم آورد.

معمولا در ميان هر دسته اى، مشتى مردم منفى باف پيدا مى شوند كه دنبال بهانه مى گردند، تا از هر كار مثبتى جلوگيرى كنند. از اين لحاظ رقيبان «عبدالمطلب» براى اين كه مبادا اين افتخار نصيب وى گردد؛ زبان به اعتراض گشودند و به عبدالمطلب چنين خطاب كردند: بزرگ قريش! چون اين چاه يادگار جد ما اسماعيل است و همه ما اولاد وى به شمار مى رويم؛ بايد همه را در اين كار سهيم سازى.

عبدالمطلب به دلايلى پيشنهاد آنان را نپذيرفت، زيرا نظر وى اين بود كه تنها اين چاه را حفر كند و آب آن را به طور رايگان در اختيار همه بگذارد و آب مورد نياز زائران خانه خدا را فراهم سازد، تا وضع سقايت حجاج با نظارت شخصى او از هر گونه بى نظمى بيرون آيد و اين نظر در صورتى تأمين مى شد كه وى مستقلا اين كار را بر عهده داشته باشد.

سرانجام، آنان با يك كشمكش شديدى رو به رو گرديدند. بنا شد پيش يكى از دانايان عرب (كاهن) بروند و داورى او را در اين باره بپذيرند. «عبدالمطلب» و رقيبان بار سفر بستند، بيابان هاى بى آب و علف ميان حجاز و شام را يكى پس از ديگرى پشت سر گذاشتند، در نيمه راه از تشنگى به ستوه آمدند و كم كم يقين كردند كه آخرين دقايق زندگى خود را مى گذرانند. از اين رو، درباره مرگ و دفن خود فكر مى كردند.

«عبدالمطلب» نظر داد كه هر كس براى خود قبرى بكند و هر موقع مرگ او فرارسد، ديگران او را زير خاك پنهان سازند و اگر بى آبى و تشنگى به اين طريق ادامه پيدا كند و همگى حيات خود را از دست دهند؛ بدين وسيله تمام آنان (به جز آخرين كسى كه از اين جمعيت مى ميرد) زير خاك مستور و پنهان مى گردند و طعمه درندگان و مرغان هوا نمى شوند.

نظريه «عبدالمطلب» تصويب شد. هر كس براى خود قبرى كند و همگى با رنگ هاى پريده و چهره هاى پژمرده در انتظار مرگ به سر مى بردند. ناگهان «عبدالمطلب» صدا زد، اى مردم! اين مرگى است توأم با ذلت و خوارى، چه بهتر كه همگى به طور دسته جمعى براى آب، دور اين بيابان گردش كنيم؛ شايد لطف پروردگار شامل حال ما گردد.

همه سوار شدند، مأيوسانه حركت مى كردند و به روى يكديگر نگاه مى نمودند. اتفاقا چيزى نگذشت، آب گوارايى به دست آورده و از مرگ قطعى نجات يافتند و از همان راهى كه آمده بودند به سوى مكه بازگشتند و با كمال رضا و رغبت درباره حفر چاه، با نظريه عبدالمطلب موافقت كرده و او را در اين خصوص تام الاختيار قرار دادند.

عبدالمطلب با يگانه فرزند خود، «حارث» مشغول حفر چاه شد. در اطراف چاه تلى از خاك به وجود آمد، ناگهان به دو آهوى زرين و چند قبضه شمشير برخوردند.

قريش غوغاى جديد برپا كردند و خود را در اين گنج سهيم دانستند. قرار گذاشتند كه قرعه ميان آنان حكومت كند، اتفاقا دو آهوى زرين به نام كعبه و شمشيرها به نام عبدالمطلب درآمد و براى قريش سهمى نرسيد. عبدالمطلب جوانمرد از آن شمشيرها براى كعبه درى ساخت و دو آهو را بر آن نصب كرد.

فداكارى در راه پيمان

در حالى كه عرب جاهلى غرق در فساد اخلاقى بود، در اين ميان برخى از صفات آن ها در خور تحسين بود؛ مثلا پيمان شكنى، يكى از بدترين كارها در ميان آنان بشمار مى رفت. گاهى پيمان هاى بسيار سنگين و سخت با قبايل عرب مى بستند و تا آخر به آن پای بند بودند و گاهى نذرهاى بسيار طاقت فرسا مى نمودند و با كمال مشقت و زحمت در اجراى آن مى كوشيدند.

«عبدالمطلب» موقع حفر زمزم احساس كرد كه بر اثر نداشتن فرزند بيشتر، در ميان قريش ضعيف و ناتوان است. از اين رو، نذر كرد كه هر موقع شماره فرزندان او به ده رسيد، يكى را در پيشگاه «كعبه» قربانى كند و كسى را از اين پيمان مطلع نساخت.

چيزى نگذشت كه شماره فرزندان او به ده رسيد، موقع آن شد كه پيمان خود را اجرا كند. تصور قضيه، براى «عبدالمطلب» بسيار سخت بود، ولى در عين حال از آن ترس داشت كه موفقيتى در اين باره تحصيل نكند و سرانجام در رديف پيمان شكنان قرار گيرد. از اين لحاظ تصميم گرفت كه موضوع را با فرزندان خود در ميان گذاشته و پس از جلب رضايت آنان، يكى را با قرعه انتخاب كند. عبدالمطلب با موافقت فرزندان خود رو به رو گرديد.

مراسم قرعه كشى به عمل آمد؛ قرعه به نام «عبدالله» (پدر پيامبر اكرم) افتاد.

«عبدالمطلب» بلافاصله دست عبدالله را گرفته به سوى قربانگاه برد. گروه قريش از زن و مرد، از جريان نذر و قرعه كشى اطلاع يافتند، سيل اشك از رخسار جوانان سرازير بود، يكى مى گفت: اى كاش، به جاى اين جوان مرا ذبح مى كردند.

سران قريش مى گفتند: اگر بتوان او را به مال فدا داد، ما حاضريم ثروت خود را در اختيار وى بگذاريم. عبدالمطلب، در برابر امواج خروشان احساسات عمومى متحير بود چه كند و با خود مى انديشيد كه مبادا پيمان خود را بشكند، ولى با اين همه دنبال چاره نيز مى گشت. يكى از آن ميان گفت: اين مشكل را پيش يكى از دانايان عرب ببريد، شايد وى براى اين كار راه حلى بينديشد.

عبدالمطلب و سران قوم موافقت كردند و به سوى «يثرب» كه اقامتگاه آن مرد دانا بود، روانه شدند. وى براى پاسخ يك روز مهلت خواست روز دوم كه همگى به حضور او باز يافتند، كاهن چنين گفت: خونبهاى يك انسان پيش شما چقدر است؟

گفتند ده شتر. گفت: شما بايد ميان ده شتر و آن كسى كه او را براى قربانى كردن انتخاب كرده ايد، قرعه بزنيد و اگر قرعه به نام آن شخص درآمد، شماره شتران را به دو برابر افزايش دهيد، باز ميان آن دو قرعه بكشيد و اگر باز هم قرعه به نام وى اصابت كرد؛ شماره شتران را به سه برابر برسانيد و باز قرعه بزنيد و به همين ترتيب تا وقتى كه قرعه به نام شتران اصابت كند.

پيشنهاد «كاهن» موج احساسات مردم را فرونشاند، زيرا قربانى كردن صدها شتر براى آنان آسانتر بود كه جوانى مانند «عبدالله» را در خاك و خون غلطان ببينند. پس از بازگشت به مكه، يك روز در مجمع عمومى مراسم قرعه كشى آغاز گرديد و در دهمين بار كه شماره شتران به صد رسيده بود، قرعه به نام آن ها درآمد. نجات و رهايى عبدالله شور عجيبى برپا كرد، ولى عبدالمطلب گفت: بايد قرعه را تجديد كنم تا يقينا بدانم كه خداى من به اين كار راضى است. سه بار قرعه را تكرار كرد و در هر سه بار قرعه به نام صد شتر درآمد. به اين ترتيب، اطمينان پيدا كرد كه خدا راضى است.

دستور داد كه صد شتر از شتران شخصى خود را در همان روز در پيشگاه كعبه ذبح كنند و هيچ انسانى و حيوانى را از خوردن آن جلوگيرى نكنند.

غوغاى عام الفيل

رويداد بزرگى كه در ميان ملتى رخ مى دهد و گاهى ريشه هاى دينى و احيانا ملى و سياسى دارد؛ به خاطر اعجاب عموم مردم مبدأ تاريخ مى گردد، مثلا: نهضت حضرت موسى براى گروه يهود و ميلاد مسيح براى مسيحيان و هجرت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم براى مسلمانان، مبدأ تاريخى است كه پيروان هر يك از آيين ها، حوادث زندگى خود را با آن مى سنجند.

گاهى برخى از ملت ها با داشتن يك تاريخ اساسى، برخى از حوادث را نيز مبدأ تاريخ قرار مى دهند. چنان كه مى بينيم در كشورهاى مغرب زمين، انقلاب كبير فرانسه و جنبش كمونيستى اكتبر 1917 در شوروى، مبدأ تاريخ بسيارى از جريان هايى است كه در آن سرزمين رخ مى دهد. ملل غيرمتمدن كه از اين گونه نهضت هاى سياسى و دينى محرومند؛ بالطبع اتفاق هاى فوق العاده را براى خود مبدأ تاريخ اتخاذ مى كنند. از اين جهت اعراب جاهلى بر اثر نداشتن تمدن صحيح، پيشامدهاى ناگوارى را مانند جنگ، زلزله، قحطى و يا پديده هايى كه جنبه فوق العادگى داشت، براى خود مبدأ تاريخ قرار داده بودند.

از اين لحاظ در صفحه هاى تاريخ، براى اعراب مبدأ تاريخ هاى متعددى را مى بينيم كه آخرين آن ها، غوغاى عام الفيل و حمله «ابرهه» به منظور ويران ساختن كعبه است كه بعدها به صورت مبدأ تاريخ براى حوادث ديگر درآمد. اينك به تشريح و تحليل اين حادثه بزرگ مى پردازيم كه در سال 570 ميلادى رخ داده و ولادت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم نيز در همين سال اتفاق افتاده است.

اين حادثه از كجا سرچشمه گرفت .

رويداد «اصحاب فيل» در قرآن به طور اختصار بيان شده است و ما پس از نقل حادثه، آياتى را كه در اين باره نازل گرديده خواهيم آورد. تاريخ نويسان، ريشه حادثه را چنين مى نويسند: شهريار يمن «ذونواس» پس از تحكيم پايه هاى حكومت خود، در يكى از سفرهاى خود از شهر يثرب (مدينه) عبور كرد. يثرب، در آن وقت موقعيت دينى خوبى داشت، گروهى از يهودان در آن نقطه تمركز يافته و معبدهاى زيادى را در سراسر شهر ساخته بودند. يهود موقعيت شناس، مقدم شاه را گرامى شمرده و او را به آيين خود دعوت كردند تا در سايه حكومت وى، از حملات مسيحيان روم و اعراب بت پرست در امان باشند. تبليغات آنان در اين باره مؤثر افتاد و ذونواس كيش يهود را پذيرفت و در پيشرفت آن بسيار كوشيد. عده اى از ترس به او گرويدند و گروهى را بر اثر مخالفت كيفر سختى داد، ولى مردم نجران كه دين مسيح را از چندى پيش پذيرفته بودند، به هيچ قيمتى حاضر نشدند كه آيين خود را ترك گفته و از تعاليم دين يهود پيروى كنند. سرپيچى و بى اعتنايى آنان بر شاه يمن بسيار گران آمد، با لشكر انبوهى در صدد سركوبى ياغيان «نجران» برآمد. فرمانده سپاه، كنار شهر «نجران» را اردوگاه خود قرار داد و پس از حفر خندق، آتش سهمگينى در ميان آن روشن ساخت و مخالفان را با سوزاندن تهديد كرد. مردم با شهامت نجران كه آيين مسيح را بر دل داشتند، از اين واقعه نهراسيده، مرگ و سوختن را با آغوش باز استقبال كردند و پيكرهاى آنان طعمه آتش گرديد.

مورخ اسلامى، «ابن اثير جزرى» چنين مى نويسد: در اين هنگام يك نفر از اهالى نجران، به نام «دوس» به سوى قيصر روم گريخت و امپراتور روم را كه در آن هنگام از طرف داران سرسخت آيين مسيح بود، از جريان آگاه ساخت و درخواست كرد كه اين مرد خوناشام را مجازات كند و پايه هاى آيين مسيح را در آن نقطه از جهان مستقر سازد.

فرمانرواى روم، پس از اظهار تأسف و همدردى چنين گفت: چون مركز حكومت من از سرزمين شما دور است، براى جبران اين بيدادگرى ها، نامه اى به شاه حبشه «نجاشى» مى نويسم، تا انتقام كشتگان نجران را از آن مرد سفاك بگيرد. مرد نجرانى، نامه قيصر را دريافت كرد و با تمام سرعت به سوى حبشه شتافت. جريان را مو به مو تشريح كرد؛ خون غيرت در عروق شاه حبشه به گردش درآمد. سپاهى را كه شماره آن بالغ بر هفتاد هزار بود، به فرماندهى يك مرد حبشى، به نام «أبرهة ألاشرم» به سوى يمن اعزام كرد. سپاه منظم و آماده حبشه، از طريق دريا در سواحل يمن خيمه زد. «ذونواس» غفلت زده، هر چه كوشيد، به نتيجه نرسيد و هر چه سران قبايل را براى مبارزه دعوت كرد، جوابى نشنيد. سرانجام، با يك حمله مختصر اساس حكومت وى درهم ريخت و كشور آباد يمن به تصرف حكومت «حبشه» درآمد و فرمانده سپاه ابرهه از طرف پادشاه حبشه به حكومت آن جا منصوب گرديد.

«ابرهه» سرمست باده انتقام و پيروزى خود بود و از شهوت رانى و خوش گذرانى فروگذار نبود. وى به منظور تقرب و جلب توجه شاه حبشه، كليساى باشكوهى در «صنعاء» ساخت كه در زمان خود بى نظير بود. سپس نامه اى به اين مضمون به «نجاشى» نوشت: «ساختمان كليسا در دست اتمام است و در نظر دارم كه عموم سكنه يمن را از زيارت كعبه منصرف سازم و همين كليسا را مطاف عمومى قرار دهم».

انتشار مضمون نامه، واكنش بدى در ميان قبايل عرب پديد آورد؛ حتى شبى، زنى از قبيله «بنى افقم» محوطه معبد را آلوده ساخت. اين عمل كه كمال بى اعتنايى و تحقير و عداوت اعراب را به كليساى ابرهه نشان مى داد، حكومت وقت را بسيار عصبانى كرد.

از طرف ديگر هر چه در آرايش و زينت ظاهرى معبد مى كوشيد، به همان اندازه علاقه مردم به كعبه شديدتر مى گشت. اين جريان ها سبب شد كه «ابرهه» سوگند ياد كرد كه كعبه را ويران كند. براى همين منظور لشكرى آماده ساخت و پيلان جنگنده را پيشاپيش سپاه خود قرار داد و مصمم شد خانه اى را كه قهرمان توحيد (ابراهيم خليل) نوسازى كرده بود از بين ببرد. سران عرب، موقعيت را حساس و خطرناك ديدند و يقين كردند كه استقلال و شخصيت ملت عرب در آستانه سقوط است و پيروزى هاى گذشته «ابرهه» آنان را از هر گونه تصميم سودمند بازمى داشت.

با اين وصف برخى از سران غيور قبايل كه در مسير ابرهه قرار گرفته بودند، با كمال شهامت مبارزه كردند؛ مثلا «ذونفر» كه يكى از اشراف يمن بود، با سخنرانى هاى آتشين، قوم خود را براى دفاع از حريم كعبه دعوت كرد، ولى چيزى نپاييد كه سپاه بى كران ابرهه، صفوف متشكل آنان را در هم شكست. پس از آن «نفيل بن حبيب» دست به مبارزه شديدى زد، او هم طولى نكشيد كه با شكست مواجه گرديد و خود «نفيل» اسير شد و از ابرهه تقاضاى عفو كرد. ابرهه گفت: تو را در صورتى مى بخشم كه ما را به سوى مكه هدايت كنى. از اين لحاظ، «نفيل» ابرهه را تا «طائف» هدايت كرد و راهنمايى بقيه راه را بر عهده يكى از دوستانش به نام «ايورغال» گذاشت. راهنماى جديد آنان را تا سرزمين «مغمس» كه در نزديكى مكه قرار داشت هدايت كرد. سپاه ابرهه آن جا را اردوگاه قرار دادند و به رسم ديرينه، «ابرهه» يكى از سرداران خود را موظف كرد كه شتران و دام هاى «تهامه» را غارت كند. از جمله شترانى كه مورد دستبرد قرار گرفت، دويست شتر بود كه به «عبدالمطلب» تعلق داشت. سپس سردار ديگر خود را به نام «حناطه» مأمور كرد كه پيامش را به پيشواى قريش برساند و به او چنين گفت: «قيافه واقعى ويران ساختن كعبه در نظرم مجسم مى شود و مسلما در آغاز كار، قريش از خود مقاومت نشان خواهند داد، ولى براى اين كه خون آنان ريخته نشود، فورا راه مكه را پيش مى گيرى و از بزرگ قريش سراغ گرفته و به وى مى گويى كه هدف من ويران كردن كعبه است و اگر قريش از خود مقاومت نشان ندهد، از هر گونه تعرض مصون خواهد ماند».

مأمور «ابرهه» وارد مكه شد. دسته هاى مختلف قريش را كه گوشه و كنار مشغول مذاكره درباره اين جريان بودند، مشاهده كرد. چون از بزرگ مكه سراغ گرفت، او را به خانه «عبدالمطلب» هدايت كردند. «عبدالمطلب» پس از استماع پيام ابرهه چنين گفت: ما هرگز در مقام دفاع نخواهيم آمد. كعبه، خانه خداست، خانه اى است كه بنيان آن را «ابراهيم خليل» پى ريزى كرده است، خدا هر چه صلاح بداند همان را انجام خواهد داد. سردار ابرهه، هم از منطق نرم و مسالمت آميز بزرگ قريش كه از يك ايمان درونى واقعى حكايت مى كرد اظهار خشنودى كرد و از وى خواست كه همراه او به اردوگاه ابرهه بروند.

عبدالمطلب به لشكرگاه ابرهه مى رود.

وى با تنى چند از فرزندان خود به لشكرگاه «ابرهه» روانه شد. او از متانت و وقار و عظمت و بزرگى پيشواى قريش متعجب شد؛ تا آن جا كه از تخت فرود آمد و دست عبدالمطلب را گرفت و در كنار خود نشاند. سپس با كمال ادب از طريق مترجم از عبدالمطلب سؤال كرد، كه چرا به اين جا آمده است و چه مى خواهد؟ وى در پاسخ او چنين گفت: سپاه تو به شتران تهامه و از جمله دويست شتر من دستبرد زده است.

خواهش من اين است كه دستور دهيد آن ها را به صاحبان خود بازگردانند. «ابرهه» گفت: سيماى نورانى و درخشنده تو، تو را يك جهان در نظرم بزرگ كرد، ولى درخواست كوچك و ناچيزت (در اين هنگام كه من براى ويران كردن معبد نياكان تو آمده ام) از عظمت و جلالت تو كاست. من متوقع بودم كه سخن از كعبه به ميان آورى و تقاضا كنى كه من از اين هدف كه ضربت شكننده اى بر استقلال و حيات سياسى و دينى شما وارد مى سازد منصرف شوم، نه اين كه درباره چند شتر ناچيز و بى ارزش سخن بگويى و در اين راه شفاعت كنى. عبدالمطلب در پاسخ وى جمله اى گفت كه هنوز عظمت و ارزش خود را حفظ كرده است و آن اين بود: أنا ربّ الإبل؛ وللبيت ربّ يمنعه؛ من صاحب شترم، خانه نيز صاحبى دارد كه از هر گونه تجاوز به آن جلوگيرى مى كند.

ابرهه، پس از استماع اين جمله سرى تكان داد و با قيافه مغرورانه گفت: در اين راه كسى قدرت ندارد، مرا از هدفم بازدارد، سپس دستور داد، اموال غارت شده را به صاحبانشان برگردانند.

انتظار قريش

قريش با بى صبرى هر چه تمامتر، در انتظار بازگشت عبدالمطلب بودند كه از نتيجه مذاكره او با دشمن آگاه شوند. وقتى عبدالمطلب، با سران قريش مواجه شد به آنان گفت: هر چه زودتر با دام هاى خود به دره و كوه پناه ببريد، تا از هر گونه گزند و آسيب در امان باشيد. طولى نكشيد كه همه مردم خانه و كاشانه خود را ترك گفته و به سوى كوه ها پناه بردند. در نيمه شب، ناله اطفال و ضجه زنان و صيحه حيوانات در سراسر كوه و دره طنين انداز بود، در همان دل شب، عبدالمطلب با تنى چند از قريش، از قله كوه فرود آمدند و خود را به در كعبه رساندند؛ در حالى كه اشك در اطراف چشمانش حلقه زده بود، با دلى سوزان حلقه در كعبه را به دست گرفت، و با پروردگار خود گفت و گو كرد و اين اشعار را گفت: بار الها! براى مصون بودن از شر و گزند آنان، اميدى به غير تو نيست، آفريدگارا! آنان را از حريم خود بازدار، دشمن كعبه كسى است كه تو را دشمن مى دارد.

پروردگارا! دست آنان را از خراب كردن آستانه خود كوتاه ساز. پروردگارا بنده تو از خانه خود دفاع مى كند، تو نيز از خانه خود دفاع كن. روزى را نرسان كه صليب آنان پيروز گردد و كيد و خدعه آنان غالب و فاتح شود. سپس، حلقه در كعبه را رها كرد و به قله كوه پناه برد تا از آن جا شاهد جريان باشد.

بامدادان كه ابرهه و قواى نظامى وى آماده حركت به سوى مكه شدند؛ ناگهان دسته هايى از پرندگان، از سمت دريا ظاهر شدند كه هر كدام با منقار و پاهاى خود حامل سنگ هاى ريزى بودند. سايه مرغان، آسمان لشكرگاه را تيره و تار ساخت، و سلاح هاى كوچك و به ظاهر ناچيز آن ها اثر غريبى از خود گذاشت. مرغان مسلح به سنگ ريزه ها، به فرمان خدا لشكر ابرهه را سنگ باران كردند؛ به طورى كه سرهاى آن ها شكست و گوشت هاى بدنشان از هم پاشيد.

يكى از آن سنگ ريزه ها، به سر «ابرهه» اصابت كرد؛ ترس و لرز سراسر بدن او را فراگرفت، يقين كرد كه قهر و غضب الهى او را احاطه كرده است. نظرى به سپاه خود افكند، ديد اجساد آن ها مانند برگ درختان به زمين ريخته، بى درنگ به گروهى كه جان به سلامت برده بودند، فرمان داد تا زمينه مراجعت به يمن را فراهم آورند و از آن راهى كه آمده بودند به سوى «صنعا» بازگردند. باقى مانده لشكر ابرهه، به جانب «صنعا» حركت كرد، ولى در طول راه بسيارى از سپاهيان بر اثر زخم و غلبه ترس و رعب جان سپردند، حتى خود ابرهه وقتى به «صنعاء» رسيد، گوشت هاى بدن او فروريخته و با وضع عجيبى جان سپرد و موج اين داستان وحشتناك در سراسر جهان پيچيد.

قرآن مجيد داستان اصحاب فيل را، در سوره الفيل چنين بيان كرده است: آيا نديدى كه پروردگار تو با اصحاب فيل چه كرد؟ آيا مكرشان را در گمراهى و تباهى قرار نداد؟ دسته هايى از پرندگان را به سوى آن ها فرستاد، تا سنگ هائى از گل پخته بر آنان انداخته، و اجسادشان را مانند برگ هاى خرد شده قرار داد.

آن چه گفته شد، خلاصه اى از تواريخ اسلامى و تصريح قرآن كريم است. اكنون نظريه اى را كه مفسر بزرگ مصرى، «محمد عبده» و دانشمند معروف «دكتر هيكل» وزير فرهنگ اسبق مصر در اين باره بيان كرده اند؛ بررسى مى كنيم.

بحثى درباره معجزه

پيشرفت هاى اخير علمى بشر، در علوم طبيعى و فلكى و پايان پذيرى عمر بسيارى از فرضيه ها، غوغاى عجيبى در مغرب زمين پديد آورد. در حالى كه تمام اين تحولات، تحول علمى بود و تنها بر محور علوم طبيعى يا فلكى دور مى زد و كوچكترين ارتباطى به اعتقادهاى دينى نداشت. با اين توصيف، اين تبديل و تحول، بدبينى عجيبى در ميان گروهى، درباره همه علوم و عقايد موروثى ايجاد كرد.

راز اين بدبينى، آن بود كه دانشمندان ديدند تئورى هاى كهن كه صدها سال بر افكار بشر و محافل علمى حكومت مى كرد؛ امروزه با سرپنجه علم و نيروى تجربه و آزمايش، دست خوش بطلان گرديده است. ديگر از آن افلاك نه گانه و مركزيت زمين و ده ها نظريه ديگر، خبرى نيست. در اين موقع با خود گفتند: از كجا معلوم كه باقى مانده عقايد مذهبى و علمى ما، نيز چنين نباشد. اين طرز تفكر، كم كم بذر شك و ترديد را در دل گروهى از دانشمندان به كليه عقايد موروثى افشاند و در اندك زمانى رشد و نمو كرد و مانند يك بيمارى، بخشى از محافل علمى را فراگرفت.

علاوه بر اين، «انگزيسيون» (محكمه تفتيش عقايد) و سخت گيرى هاى مقامات كليسا، در پيدايش اين بدبينى، بلكه در رشد و نمو آن كاملا دخالت داشت، زيرا كليسا با زجر و شكنجه، دانشمندان وقت را كه به كشف قوانين علمى موفق مى شدند، به بهانه مخالفت با كتاب مقدس نابود مى كرد. ناگفته پيدا است كه يك چنين فشارى نمى تواند بدون عكس العمل باشد و از همان روز پيش بينى مى شد كه اگر دانشمندان، روزى قدرتى پيدا كنند؛ فاتحه دين و ديانت را بر اثر سوء تدبير كليسا خواهند خواند.

اتفاقا كار نيز به همين صورت درآمد، هر چه علم پيشرفت مى كرد و دانشمندان به روابط موجودات طبيعى بيشتر پى مى بردند و بر علل طبيعى بسيارى از حوادث طبيعى و علل بيمارى ها دست مى يافتند؛ به همان اندازه به مسائل ماوراء الطبيعه: مبدأ و معاد، معجزه و كارهاى خارق العاده پيامبران، كمتر توجه نموده و روز به روز تعداد شكاكان و منكران افزوده مى شد.

نخوت و غرور علمى كه دامنگير دانشمندان شده بود، سبب شد كه بعضى از دانشمندان طبيعى، به تمام مسائل دينى با نظر حقارت و كوچكى بنگرند، و ديگر حاضر نشوند كه نامى از معجزه هاى انجيل و تورات ببرند و سرگذشت عصاى موسى و يد بيضاى او را افسانه تلقى كنند و دم مسيحايى را كه مردگان را به اذن خدا زنده مى كرد، افسانه اى بيش نينديشند و با خود فكر كنند: آيا مى شود بدون علت طبيعى، يك قطعه چوب به صورت اژدها درآيد و با يك دعا مرده اى زنده شود.

دانشمندان كه سرمست پيروزى هاى علمى خود بودند؛ چنين فكر مى كردند كه كليد تمام علوم را به دست آورده اند و روابط تمام موجودات و حوادث را فهميده اند. از اين جهت تصور كردند كه كوچكترين رابطه اى ميان يك تكه چوب خشك و مار و يا بين دعا و توجه يك بشر و زنده شدن مردگان وجود ندارد، از اين لحاظ اين مسائل را با شك و ترديد و گاهى با انكار تلقى مى كردند.

طرز تفكر برخى از دانشمندان

اين طرز تفكر به محافل علمى برخى از دانشمندان مصر راه يافت و بيش از همه تحت تأثير اين گونه طرز تفكر (البته با تغييرهاى خاصى) واقع شدند. از اين رو، در تفسير و تحليل مسائل تاريخى و علمى، از اين روش پيروى كردند و اين گروه قبل از همه، با افكار دانشمندان مغرب زمين آشنا شدند و بخشى از افكار غربى را از اين طريق به كشورهاى اسلامى سرازير كردند.

بعضى از آنان، راهى را برگزيده اند كه هم مى خواهند به قرآن مجيد و احاديث قطعى احترام بگذارند و هم نظر دانشمندان طبيعى را به خود جلب نمايند و يا لااقل نمى خواهند نظريه اى برگزينند كه نمى توان آن را با قوانين علوم طبيعى تفسير كرد.

اين گروه مى بينند كه قرآن مجيد، بيانگر يك رشته معجزاتى است كه هرگز نمى توان با علوم عادى آن ها را تفسير كرد، زيرا علم نمى تواند رابطه چوب را با «اژدها» شدن به دست آورد. از طرف ديگر، پذيرش نظريه اى كه با ابزار علمى (حس و تجربه) نمى توان آن را اثبات كرد، براى آنان بسيار سنگين بود.

بر اثر اين دو عامل و كشمكش عقيده و علم، راهى را برگزيدند تا به گونه اى به اين جدال خاتمه بخشند: هم ظواهر قرآن و احاديث قطعى را حفظ كنند و هم برخلاف قوانين علمى سخن نگويند. و آن اين كه تمام معجزه ها و كارهاى خارق العاده پيامبران را، با موازين علوم روز توجيه كنند كه به صورت يك امر طبيعى جلوه نمايد؛ در اين صورت احترام قرآن و احاديث قطعى را حفظ كرده اند و هم برخلاف علم سخن نگفته اند. ما به عنوان نمونه، در اين جا توجيهى را مى آوريم كه دانشمند معروف مصر، «محمد عبده» براى سرگذشت اصحاب فيل مطرح كرده است.

پرندگانى از جنس پشه يا مگس بيمارى آبله و حصبه را با خاك هاى متحجر در ميان سربازان ابرهه پخش كردند. مقصود از بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ گل هاى متحجر مسموم است كه باد آن ها را پراكنده مى كند و دست و پاى آن ها را به آن آلوده مى سازد و بر اثر برخورد و تماس آن جانوران با بدن انسان ميكرب هاى امراض به مسام پوست بدن وارد مى شود و زخم هاى سخت و چركين پديد مى آورند و اين ها از لشكريان نيرومند الهى اند كه در لسان علمى «ميكرب» ناميده مى شوند.

يكى از نويسندگان عصر حاضر، به عنوان تأييد گفتار دانشمند مزبور، چنين مى گويد: منظور از «طير» كه در قرآن استعمال شده، مطلق پرنده است و مگس و پشه را نيز شامل مى شود.

خداوند، در سوره «فيل» چنين مى فرمايد: آيا نديدى كه پروردگار تو با اصحاب فيل چه كرد؟ آيا مكرشان را در تباهى قرار نداد؟ دسته هايى از پرندگان را به سوى آن ها فرستاد، تا سنگ هايى از گل پخته بر آنان انداخته و اجسادشان را مانند برگ هاى خرد شده قرار داد.

ظاهر اين آيه ها مى رساند كه قوم ابرهه گرفتار قهر و غضب الهى گشته و يگانه علّت مرگ آن ها همين سنگ ريزه ها بود كه پرندگان حامل آن ها، بر سر و صورت و بدن آنان مى ريختند. دقت در مفاد آيات مى رساند كه عامل مرگ آن ها همين سلاح هاى غير طبيعى (به صورت ظاهر حقير و ناچيز، سنگ هاى ريز و در واقع نيرومند و بنيان كن) بوده است. بنابراين، هر نوع توجيهى كه با ظاهر اين آيات مخالف باشد؛ تا دليل قطعى بر صحت آن در دست نباشد، نمى توان آيات الهى را بر آن حمل كرد.

نقاط قابل ملاحظه در توجيه مزبور

1. توجيه گذشته، نيز نمى تواند تمام سرگذشت را طبيعى جلوه دهد و باز نقاطى در داستان است كه بايد از طريق عوامل غيبى توجيه شود، زيرا بر فرض اين كه مرگ و متلاشى شدن اجساد آنان، با ميكرب «آبله» و «حصبه» بوده است، ولى اين پرندگان با تعليم و ارشاد چه كسى فهميدند كه ميكرب آبله و حصبه در اين سنگ ريزه ها جاى گرفته و آن گاه دسته جمعى عوض اين كه سراغ جمع دانه بروند؛ همگى به سوى اين سنگ ريزه ها هجوم آورده و با منقارهاى خود برداشته، مانند يك ارتش سربازان ابرهه را سنگ باران كردند؟ آيا با اين وضع مى توان تمام جريان را عادى و طبيعى دانست؟

اگر ما حاضريم بخشى از اين حادثه را، از طريق عوامل غيبى و اراده نافذ الهى تفسير كنيم؛ ديگر چه نيازى است كه گوشه اى از آن را طبيعى جلوه دهيم و دنبال توجيهات برويم.

2. حيوانات ذره بينى و به اصطلاح «ميكروب» دشمن انسان، در آن روز با كسى قوم و خويشى نداشتند؛ مع الوصف چگونه اين دشمن، تنها متوجه سپاهيان ابرهه شدند و به كلى مكيان را فراموش كردند؟ تاريخ هايى كه فعلا در دست داريم، همگى مى گويند كه تمام تلفات متوجه سپاهيان ابرهه بوده و در اين حادثه، كوچكترين صدمه اى به قريش و ساكنان عربستان وارد نگرديد. در صورتى كه آبله و حصبه از امراض سرايت كننده است و عوامل مختلف طبيعت آن را از نقطه اى به نقطه ديگر منتقل مى سازد و سرانجام گاهى كشورى را از پاى درمى آورد.

آيا با اين وضع مى توان جريان را يك حادثه عادى شمرد؟

3. اختلاف اين توجيه كنندگان در جنس ميكرب، خود بيشتر مطلب را متزلزل مى سازد، گاهى مى گويند: ميكرب وبا و احيانا بيمارى حصبه و آبله در صورتى كه ما براى اين اختلاف، يك مدرك صحيح و معتمد پيدا نكرده ايم؛ فقط ميان مفسران، «عكرمه» - كه خود او در ميان دانشمندان مورد گفت و گو است - اين احتمال را داده و در ميان تاريخ نويسان، «ابن اثير» اين احتمال را به صورت قول ضعيف نقل كرده و فورا به رد آن پرداخته است.

از همه عجيب تر، تفسيرى است كه مؤلف كتاب حياة محمد، دكتر هيكل وزير فرهنگ سابق مصر، در تشريح داستان اصحاب فيل آورده است. وى پس از آن كه آيات سوره فيل را نقل مى نمايد و با اين كه آيه وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ؛ دسته هايى از پرندگان را براى آن ها فرستاديم. نصب العين وى بوده است؛ درباره مرگ لشكريان ابرهه چنين مى گويد: «شايد ميكرب وبا، همراه باد و از طرف دريا آمده است.»

اگر آورنده ميكرب وبا، باد بوده است، پس پرندگان به چه منظورى در بالاى سر سربازان ابرهه به پرواز درآمده بودند و اين سنگ ريزه ها را مى ريختند و آن ها چه تأثيرى در مرگ آنان داشتند؟

حقّا كه نبايد از اين طرز تفكر پيروى كرده و بى جهت معجزه هاى بزرگ پيامبران و مردان بزرگ آسمانى را به اين ترتيب توجيه نمود. اصولا راه اعجاز با مسائل علوم طبيعى كه دايره آن محدود به شناسايى روابط معمولى پديده هاى طبيعى مى باشد دو راه جداگانه اى است و نبايد براى راضى ساختن عده اى كه اطلاعات دينى آنان ناچيز است و از اين سنخ مسائل اطلاع ندارند؛ از اصول مسلم دينى خود دست برداريم، در صورتى كه براى اين كار هيچ الزامى ديده نمى شود.

دو نكته لازم

در اين جا دو موضوع را بايد تذكر دهيم:

1. اشتباه نشود، ما نمى خواهيم با اين بيانات تمام كارهايى كه در افواه مردم به پيامبران و بزرگان دينى نسبت مى دهند و هيچ گونه مدرك صحيحى براى آن ها نيست و احيانا جنبه خرافى دارند؛ تصحيح و توجيه كنيم، بلكه منظور اين است كه طبق مدارك مسلمى كه در دست داريم، ثابت كنيم كه پيامبران خدا، براى اثبات ارتباط خود به جهان ماوراء الطبيعه، به كارهاى خارق العاده اى دست مى زدند كه علوم طبيعى امروز از درك علت هاى آن عاجز است، منظور ما، دفاع از اين دسته معجزات است.

2. ما هرگز نمى گوييم كه وجود معجزه، استثناء در قانون علّيت است. ما در عين اين كه قانون مزبور را محترم مى شماريم؛ معتقديم كه تمام حوادث اين جهان عللى دارند و هيچ موجودى بدون علت پا به عرصه وجود نمى گذارد، ولى مى گوييم: اين رشته از حوادث، علل «غير طبيعى» دارند و اين گونه از علت ها، در اختيار رجال صالح آسمانى است و هرگز نمى توان به بهانه اين كه «تجربه» و «حس» آن ها را كشف نكردند، انكار كرد؛ بلكه كليه كارهاى خارق العاده پيامبران عللى دارند كه با علت هاى طبيعى معمولى، نمى توان آن ها را تفسير كرد و اگر از اين طريق قابل توجيه باشند ديگر معجزه نخواهند بود.

پس از شکست ابرهه

کلید واژه: می گساری قریش

كشته شدن ابرهه و از هم پاشيدن سازمان زندگانى دشمنان كعبه و قريش، مكيان و كعبه را در انظار جهان عرب بزرگ كرد. ديگر كسى جرأت نداشت، فكر حمله به سرزمين قريش و آزار آنان و يا ويران ساختن خانه توحيد را در مغز بپروراند. افكار عمومى چنين داورى مى كرد كه خدا به پاس احترام خانه خود و احترام و عظمت قريش، دشمن شماره يك آنان را به خاك و خون كشيد و كمتر كسى فكر مى كرد كه اين جريان فقط به منظور حفاظت از كعبه بوده و بزرگى و كوچكى قريش در اين مورد دخالت نداشت، به گواه اين كه حملات مكررى از سرداران وقت به قريش انجام گرفته بود و هرگز آنان با چنين وضعى رو به رو نشده بودند.

اين فتح و پيروزى بى دردسر كه بدون ريخته شدن قطره خونى از قريش صورت گرفت؛ افكار تازه اى را در دل قريش پديد آورد. نخوت و تكبر و بى اعتنايى آنان را روزافزون ساخت و به اين فكر افتادند كه محدوديت هايى براى ديگران قايل شوند، زيرا خود را طبقه ممتاز عرب دانستند و تصور كردند كه فقط آنان مورد توجه 360 بت مى باشند و از حمايت آن ها برخوردارند.

لذا درصدد آمدند كه برنامه هاى عيش و طرب و خوش گذرانى را گسترش دهند. از اين لحاظ جام هاى شراب خرما را سر مى كشيدند و احيانا بساط مى گسارى را در اطراف كعبه پهن مى كردند و به اصطلاح، در جوار بتان سنگى و چوبى كه متعلق به قبايل عرب بود، بهترين ساعات عمر خود را مى گذراندند و هر كس، هر داستانى را كه درباره «منذريان» حيره و «غسانيان» شام و قبايل يمن شنيده بود، براى حاضران تعريف مى كرد و بر اين باور بودند كه اين زندگى شيرين بر اثر توجه بتان است كه عموم عرب را در برابر آن ها ذليل كرده و آنان را بر همه برترى داده است.

مرزهاى خيالى قريش

اگر - خداى ناخواسته - انسان روزى افق زندگى را صاف و پاك ببيند و براى خود يك مصونيت خيالى قايل گردد، آن روز است كه هستى و زندگى را به خود اختصاص داده و براى هم نوع خود، كوچكترين حيات و ارزشى قايل نمى شود.

آن روز، قريش براى اين كه تفوق و عظمت خود را بر ديگران ثابت كنند، تصميم گرفتند كه كوچكترين احترامى به اهل «حل» قايل نشوند، زيرا مى گفتند كه عموم عرب به معبد ما نيازمندند و جامعه عرب با چشم خود ديدند كه ما مورد توجه خدايان كعبه هستيم.

از اين وقت، سخت گيرى هاى قريش شروع شد و با ديكتاتورى كامل، مردم «حل» را مجبور كردند كه هر موقع براى انجام حج و عمره وارد «مكه» شوند، نمى بايست از غذايى كه همراه خود آورده اند، بخورند و بايد از غذاى اهل حرم بخورند. موقع طواف، همه بايد از لباس هاى محلى «مكه» كه جنبه ملى و قومى داشت، استفاده كنند و اگر كسى موفق به تهيه آن نشود، بايد بطور عريان دور كعبه طواف كند و هر گاه فردى از بزرگان عرب به اين كار تن نمى داد، مقرر شده بود كه پس از طواف لباس هاى خود را بكند و به دور افكند و كسى حق نداشت به آن دست بزند. ولى زنان، در هر حال مجبور بودند لخت و عريان طواف كنند؛ فقط بايد اطراف سر را با پارچه اى بپوشانند و شعر مخصوصى زمزمه كنند.

پس از حمله ابرهه كه خود از مسيحيان بود، هيچ فردى از يهود و مسيحى حق نداشت وارد مكه شود؛ مگر اين كه مزدور يكى از مكيان باشد، در اين صورت نيز لازم بود كوچكترين سخنى از آيين و كيش خود نزند.

كار نخوت و تكبر به جايى رسيده بود كه برخى از آداب حج را كه مى بايست بيرون از حرم به جا آورده شود، ترك گفته؛ ديگر حاضر نبودند كه وظايف وقوف در عرفه را انجام دهند.

در صورتى كه نياكان آنان (فرزندان اسماعيل)، وقوف در عرفه را جزء مراسم حج مى دانستند و تمام عظمت ظاهرى قريش، مرهون كعبه و همين وظايف حج بود كه مردم مجبور بودند، در هر سال به اين نقطه خشك و بى آب، بيايند و اگر در آن محل مطاف و مشعرى نبود، كسى مايل نبود كه در دوران عمر خود از آن نقطه عبور كند.

از نظر محاسبات اجتماعى، پيدايش اين فسادها و تبعيض ها اجتناب ناپذير است؛ بايد محيط مكه، غرق در فساد و آلودگى شود، تا جهان براى يك انقلاب اساسى و جنبش ريشه دار آماده گردد.

تمام اين محروميت ها و عيش و نوش ها و بى بند و بارى ها، محيط را براى ظهور يك مصلح جهانى آماده تر مى ساخت و بى جهت نيست كه هر موقع داناى عرب، (ورقة بن نوفل) - كه در آخر عمر خود مسيحى شده و اطلاعاتى از انجيل به دست آورده بود - از خدا و پيامبران سخن به ميان مى آورد، با خشم و غضب فرعون مكه، (ابوسفيان) مواجه مى شد. ابوسفيان مى گفت: «ما مكيان، به چنين خدا و پيامبرى نيازمند نيستيم، زيرا از مراحم و الطاف بتان برخورداريم».

منابع

جعفر سبحانی تبریزی، فروغ ابدیت ص 115 تا 136.