محمد بن موسی خوارزمی

ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی (حدود 164 تا 235 هجری) دانشمند بزرگ ریاضی و نجوم در عهد عباسی می‌باشد. شهرت علمی وی مربوط به کارهایی است که در ریاضیات مخصوصا‌ در رشته جبر انجام داده به طوری که هیچ یک از ریاضیدانان قرون وسطی مانند وی در فکر ریاضی تأثیر نداشته‌اند.

انگاره ای از خوارزمی
نام کامل	محمد بن موسی خوارزمی
زادروز	حدود 164 قمری
زادگاه	خوارزم
وفات	235 قمری
آثار	الجمع و التفریق، الجبر و المقابله، زیج السند هند، صورة الارض، ...

زندگی‌نامه

در تاریخ ولادت او اتفاق نظر نیست برخی حدود 164 قمری و برخی قبل از 185 قمری دانسته اند. همچنین برخی محل ولادت او را خوارزم دانسته اند و برخی گفته اند اجداد خوارزمی احتمالا اهل خوارزم بودند ولی خودش احتمالا از قطر بولی ناحیه‌ای نزدیک بغداد بود.

از زندگی خوارزمی اطلاعات زیادی در دست نیست ولی آثار او، جایگاه والایش را آشکار می‌سازند. خوارزمی در دربار مأمون عباسی بسیار مورد توجه قرار داشته و پیش از 198 قمری، و در حالی که مأمون هنوز در مرو (در ترکمنستان فعلی) می‌زیست، به دربار وی وارد شد و سپس همراه وی به بغداد آمد و گویند او را به سرزمین هند فرستادند تا حساب هندی را بیاموزد. خوارزمی پس از آن در دارالحکمه که مجمعی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی مأمون بود، مشغول به فعالیت شد و بیشتر از هر چیز بر روی آثار هندی کار می کرد.

تألیفات خوارزمی

آثار خوارزمی در ریاضی

خوارزمی سه کتاب در ریاضی تالیف کرده که به ترتیب تاریخ تألیفشان عبارتند از:

• الجمع و التفریق: در این کتاب به برخی جنبه های حساب محلی پرداخته می شده است. از این کتاب نسخه ای در دسترس نیست.
• الجبر و المقابله: خوارزمی کارهای دیونانتوس را در رشته جبر دنبال کرد و به بسط آن پرداخت و کتاب «الجبر و المقابله» را نوشته و به مأمون تقدیم نمود. این کتاب درباره ریاضیات مقدماتی و شاید نخستین کتاب جبری باشد که به عربی نوشته شده است. دانش پژوهان بر سر این که چه مقدار از محتوای کتاب از منابع یونانی و هندی و عبری گرفته شده است، اختلاف نظر دارند. خوارزمی در این کتاب به بررسی معادلات درجه دوم و راه حل هایی که تا آن زمان برای آنها بیان شده بود پرداخته و پس از تدوین و تنقیح راه حل ها به اثبات آنها به کمک هندسه پرداخت. پیش از سال 1143 یوهانس تولدویی بخشی از «الجبر و المقابله» را ترجمه نمود و پس از او، رابرت چستری در سال 1345 بخش دیگری را نیز ترجمه کرد. ترجمه او که ترجمه بخش اصلی بود باعث شناساندن دانش جبر به دانشوران اروپایی شد. ترجمه دیگر این اثر خوارزمی متعلق است به گراردوس کرمونایی. این ترجمه ها قرن ها در اروپا مأخذ و مرجع دانشمندان و محققین بود و همین مبدا بودن این کتاب برای اروپائیان موجب شد که عنوان کتاب او یعنی «الجبرا» در زبان های اروپایی به معنای جبر بکار رود.
• حساب العدد الهندی: اثر ریاضی دیگری که چندی پس از جبر نوشته شد، رساله‌ای است مقدماتی در حساب که ارقام هندی (یا به غلط ارقام عربی) در آن بکار رفته بود و نخستین کتابی بود که نظام ارزش مکانی را (که آن نیز از هند بود) به نحوی اصولی و منظم شرح می‌داد. قفطی ضمن تحسین این اثر آن را شرح و بسط اثری از هندیان در حساب اعداد دانسته است. این اثر نیز در جریان ترجمه آثار اسلامی به لاتین ترجمه شد و موجب شد که اروپائیان سه سده پس از مسلمانان از نوع جدیدی از حساب آگاه شوند که به سرعت جایگزین شیوه قدیم حساب آنان که از فن چرتکه بهره می جست شد. اروپائیان برای تمایز این روش از روش قبلی نام لاتین الگوریسموس (صورت تحریف شده الخوارزمی) را به کار می بردند که امروزه واژه الگوریتم برای نامیدن نوعی حساب و طرحهایی در برنامه نویسی رایانه ای به کار می رود که برگرفته از همان نام لاتین است.

آثار خوارزمی در هیئت، نجوم و جغرافیا

• زیج السند هند: اثر دیگری که خوارزمی به مأمون تقدیم نمود زیج السند هند بود. اثر مزبور بر خلاف کتابهائی که بعدها در نجوم اسلامی نوشته شده و مولفین آنها اصل عربی این اثر برجای نمانده است و تنها یک نسخه به زبان لاتین در دسترس می باشد که از نسخه مسلمه مجریطی ریاضی دان و منجم مسلمان که در قرن دهم میلادی (چهارم هجری) در قرطبه کار می کرد ترجمه شده است. و از طریق همین ترجمه و جدولهای طلیطلی بود که برخی از روشهای هندی که مورد استفاده خوارزمی قرار گرفته بود به اروپای غربی راه یافتند.
• کتاب صورة الارض: این کتاب اثری است در زمینه جغرافیا که اندک زمانی بعد از سال 195–196 نوشته شده است و تقریباً فهرست طول ها و عرض های همه شهرهای بزرگ و اماکن را شامل می‌شود. این اثر که احتمالاٌ مبتنی بر نقشه جهان نمای مأمون است (که شاید خود خوارزمی هم در تهیه آن کار کرده باشد)، به نوبه خود مبتنی بر جغرافیای بطلمیوسی بود این کتاب از بعضی جهات دقیق‌تر از اثر بطلمیوس بود، خاصه در قلمرو اسلام.
• مقاله استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم: این اثر برجای مانده از خوارزمی، رساله کوتاهی است درباره تقویم یهود است و قواعدی را برای طول متوسط ماه و خورشید بر مبنای این تقویم برای تعیین نخستین روز سال در بردارد همچنین مطالبی در مورد دوره کبیسه گیری نوزده ساله قمری، تاریخ خلق آدم، مبداء گاه شماری سلوکی (ذوالقرنی) و مقایسه مقارنه ها و مقابله های ماه و خورشید بر اساس گاه شماری یهودی دارد.
• کتابهایی راجع به اسطرلاب: خوارزمي دو كتاب راجع به اسطرلاب نوشته است. يكي كتاب «عمل الاسطرلاب» درباره چگونگي ساختن اسطرلاب و ديگري «العمل بالاسطرلاب» درباره چگونگي به كار بردن اسطرلاب. در اين دو اثر از حل مسائل نجومي گوناگون به وسيله اسطرلات سخن رفته است. مثلا” تعيين ارتفاع خورشيد و طول و عرض جغرافيايي نقطه اي از زمين.
• کتاب الرخامه: این کتاب در مورد ساعت آفتابی افقی و تعیین اوقات نماز بوده است که بعدها اساس و پایه محاسبات مثلثات کروی قرار گرفت.

کتابی در تاریخ

• کتاب التاریخ خوارزمی موجود نیست، ولی چند مورخ از او به عنوان «مرجعی معتبر» برای حوادث دوره اسلامی نقل کرده‌اند. با توجه به نقل قولهای صورت گرفته از این اثر به نظر می رسد که خوارزمی در آن (همچون معاصرش ابومعشر بلخی) با رویکرد احکام نجومی به رویدادهای تاریخی توجه داشته است.

خوارزمی در نظر پژوهشگران غربی

• آریستید مار، پژوهشگر برجسته‌ی فرانسوی (در قرن 19 میلادی) درباره‌ی خوارزمی می‌گوید: «یک موضوع تاریخی را امروزه نمی‌توان انکار کرد و آن این است که محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است.»
• جُرج سارتُن، پژوهشگر آمریکایی در کتاب مشهور خود، به نام «مقدمه بر تاریخ علم»، آورده است: «خوارزمی بزرگترین ریاضی‌دان عصر خود، و در صورت در نظر گرفته شدن همه‌ی جوانب، یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان همه‌ی اعصار به شمار می‌آید.» او خوارزمی را یکی از بنیانگذاران آنالیز یا جبر به صورتی جدا از هندسه دانسته است، زیرا کتاب جبر و مقابله حل آنالیزی معادلات درجه‌ی اول و دوم را در بر دارد. سارتن به همین جهت نیمه‌ی اول قرن نهم میلادی را عصر خوارزمی نامیده و فصلی از کتاب خود را به نام او مزیّن‏‏‏ ‎ ساخته است.
• آیلْهارد ویدِمان، پژوهشگر مشهور آلمانی اواخر سده‌ی 19 و اوائل سده‌ی 20 میلادی، خوارزمی را یک نابغه و دارای شخصیت علمی ممتاز خوانده است.
• اسمیت نیز در تاریخ ریاضیات خود وی را بزرگ‌ترین ریاضی‌دان دربار مأمون به‌ شمار آورده است.

وفات و بزرگداشت خوارزمی

خوارزمی در حدود سال 848 میلادی مطابق با 232 هجری قمری درگذشت. سازمان فرهنگی ملل متحد (یونسکو) سال ۱۹۸۳ میلادی مطابق با ۱۳۶۲ هجری شمسی را به عنوان هزار و صد و پنجاهمین سال وفات خوارزمی برگزید و از کشورهای عضو سازمان یونسکو خواست که در این سال به یاد خوارزمی، بنیانگذار فن جبر و واسطه غیر مستقیم پیوند ریاضیات هندی با ریاضیات یونانی در قلمرو دانش و فرهنگ اسلامی، مراسم بزرگداشت برای او برگزار کنند.

در ایران مجموعه مقالات ارائه شده به کنگره، به صورت یادنامه ای جامع به همت کمیسیون ملی یونسکو و همکاری موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی در سال 1363 هجری شمسی منتشر گردید. همچنین یادنامه‌ای به زبان روسی در 260 صفحه و مشتمل بر 16 مقاله در مسکو منتشر شده است.

منابع

• سعید آزرمی؛ آشنایی با دانشمندان مسلمان محمد بن موسی خوارزمی، ماهنامه تربیت، مهر 1369، شماره 51
• یونس کرامتی، نخستین گام‌های جبر، نشر اهل قلم
• دانشنامه جهان اسلام، ج16، مدخل " خوارزمی، محمد بن موسی" از احمد جبار و حمیدرضا گیاهی یزدی
• دانشنامه رشد، مقاله خوارزمی، بازیابی: 9 دی ماه 1391.
• نگاهی دیگر به زیج خوارزمی، بنوفان دالن؛
• مترجم: کنعانی، ناصر؛ آینه میراث، دوره جديد، بهار 1384 - شماره 28 (79 تا 166)در دسترس در نور مگز، بازیابی: 21 اسفند 1395
• کرامتی، یونس؛ تاریخچه ی خوارزمی پژوهی در غرب از 1126 م تاکنون بخش نخست : ((الجبر و المقابله))، فصلنامه نقد کتاب ایران و اسلام، بهار و تابستان 1393 - شماره 1، در دسترس در سایت نور مگز
• احمد جعفری نائینی، یادنامه محمد بن موسی خوارزمی، مقاله محمد بن موسی خوارزمی و آثار او
• «پیشینیان فرهیخته: خوارزمی». کتاب ماه علوم و فنون ۲، ش. ۱۱۸ (مهر ۱۳۸۸): ۴۰.