راغب اصفهانی

ابو القاسم،حسین بن محمد بن المفضل معروف به راغب اصفهانی، ادیب، لغوى، شاعر، مفسر، محدث، متكلم، حكیم و فقیه قرن پنجم است. از مهمترین آثار او کتاب ارزشمند مفردات الفاظ القرآن و جامع التفسیر است.

زندگی نامه

ابو القاسم،حسین بن محمد بن المفضل معروف به راغب اصفهانی، ادیب، لغوى، شاعر، مفسر، محدث، متكلم، حكیم و فقیه قرن پنجم یا ششم است. در کتابهاى شرح حال نگارى، نام او کمتر برده شده است و اگر در جایى یادى از او شده، تنها به عنوان قرآن پژوه و ادب شناس و با ذکر تألیفات او آمده، بدون آنکه شرح حالش را ذکر کنند. به همین دلیل درباره سال تولد و وفات و مذهب او پرسش هاى بسیار مطرح است. ولادت او در اصفهان بوده اما بیشتر عمرش را در بغداد سپری نموده است و کسانى چون ابومنصور جُبان، محمد بن على رازىاز اساتید او بوده اند.

جالب است که ابونعیم اصفهانى(م.430 ق) که همشهرى وى مى باشد در تاریخ بغداد(معجم‌االدباء و حلية األولیاء) از وی سخنى به میان نیاورده است. دیگر همشهریان او مانند: ابوالفرج اصفهانی، نیز اهتمامى براى معرفى و ذکر حیات و آثار او نداشته است. یاقوت حموی در معجم البلدان درباره شهر اصفهان و شخصیتهای این شهر نوشته، سخنی از راغب به میان نیاورده است.

درباره علت و چرایى این گمنامى، نظریه هاى متفاوتى ارائه شده، مانند اینکه شاید او مردى گوشه گیر و منزوى بوده و از مصاحبت با صاحبان نام و مقام دورى مى جسته است یا شاید با صاحبان قدرت میانه خوبى نداشته. ممکن است گرایش های عقیدتی وی به ویژه ارادت او به علی علیه السلام و نقل روایات آن حضرت و نقد نظریات جبریه موجب گمنامی او شده باشد.

مذهب راغب

گرایش راغب به اهل بیت در جای جای آثار او به خوبی دیده می شود. او در مفردات نام علی علیه السلام را با لقب امیر المؤمین 19 بار ذکر مى کند در حالی که از خلفاى دیگر تنها چهار بار آنهم بدون ذکر لقب سخن گفته است. علاوه بر این راغب در آثارش به نقل روایاتی می پردازد که پایه اعتقادی شیعیان را تشکیل می دهد. از جمله حدیث «أنا‌مدينة‌ العلم‌ و‌ على‌ بابها» و حدیث «أنت‌ اخى‌ و ‌وارثى» و...او همچنین مطالبی از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل می کند و در ترویج اندیشه هاى آنان در مسئله جبر و تفویض و دیگر مسائل می کوشد.

با این حال نوشته های او خالی از انتقاد نسبت به رفتارهای و عقاید برخی از شیعیان نیست. و شاید راز مهجور بودن او همین نکته باشد که راغب نمى توانسته، نه در دسته اهل سنت رایج قرار گیرد و رفتار و عقاید آنان را یکجا بپذیرد، و نه با شیعیان در برخى عقاید همراهى کند.

آثار و تألیفات

عصر راغب اصفهانى، عصر شکوفایى دانش و گفتگوى میان مذاهب و نگارش کتابهاى مهم در حوزه هاى اسلامی به ویژه علم کلام است.

مفردات الفاظ القران

راغب در این کتاب با روش ویژه خود یعنی توجه به سیاق و بافت متن به تبیین معانی واژگان قرآن کریم پرداخته و علاوه بر این با توجه بر زبان شناسى و معنى شناسى به تفسیر آیات نیز پرداخته است. راغب گاهى با بهره گیرى از حدیث به تبیین واژه ها و معناى کلام مى پردازد و نیز آگاهى هاى کلامی و اخلاقی خود را در لابلای این تفسیرهاى لغوى نشان مى دهد. به همین دلیل مى توان گفت مفردات، کتابی تفسیرى در قالب تفسیر واژگان است.

الذریعه الی مکارم الشریعه

درباره انتساب این کتاب به راغب تردیدى نشده است. گرایش قرآنى و عنایت به استفاده از آیات در بیان مسائل اخلاقى در همه مباحث این کتاب دیده مى شود. از این کتاب به زبان فارسى دو ترجمه منتشر شده یکى «روش بزرگوارى در اسلام» از حسن فرید گلپایگانى و دیگری «کرانه سعادت» ، از سید مهدى شمس الدین.  نکته مهم اینکه این کتاب متفاوت از کتابهای اخلاقی همانند ابن مسکویه و حتی «جامع السعادات» ملامهدی نراقی بوده که تقسیم بندیهای آنان ارسطویی است سبک این کتاب با استناد به آیات و روایات است.  

تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين

این اثر راغب نیز یکى از کتابهاى مورد توجه علم اخلاق است که وى به درخواست وزیر ابوالعباس ضبى، به نگارش در آورده و بارها به چاپ رسیده و در ایران توسط آقاى زین العابدین قربانى با نام

فلسفه آفرینش انسان و سعادت واقعى او ترجمه شده است.

دیگر آثار

دیگر اثار او عبارتند از:

1. جامع التفاسیر
2. حل متشابهات القرآن
3. تحقیق البیان در لغت و حکمت
4. الاعتقاد
5. افانین البلاغه يا مجمع‌البلاغة
6. محاضرات الادباء

وفات

درباره تاریخ وفات راغب اختلاف است. برخی تاریخ وفات او را 502 دانسته اند که با تاریخ کتابت برخى آثار راغب، مانند مفردات که سال 409 بوده مناسبت ندارد. سیوطى در بغية‌ الوعاة گفته که وفات او در اوائل سده پنجم  است. ذهبى راغب را در سال 450 گویی زنده می دانسته و او را در ضمن طبقه 24 شمرده است. 

منابع

• ایازی، سید محمدعلی؛ راغب اصفهانی؛ قرآن پژوه و مفسر قرآن( بررسی شخصیت راغب اصفهانی و تاثیر احوالات و عصر راغب بر مباحث قرآن پژوهی وی)؛مطالعات روش شناسی دینی؛بهار و تابستان 1393، سال اول - شماره 1