سید محسن امین
ابومحمدباقر محسن مشهور به سید محسن امین از علما و فقهای شیعه قرن چهاردهم است.
محتویات
خاندان آل امین
آل امین در گذشته های دور قبیله «قشاقش» یا «قشاقیش» شهرت داشت و در حله روزگار می گذراند. دست سرنوشت این مردم سخت کوش را به «حبل عامل» کوچاند. مدتی پس از مهاجرت، ستاره ای به نام سید محمدامین در آسمان ریاست قبیله درخشید و بدین ترتیب «امین» زیور جاویدان این خاندان شد. خاندانی که از وابستگان اهل بیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به شمار می آمد و نسب به امام علی بن الحسین علیه السلام می رساند.
عبدالکریم فرزند رئیس سید علی و نوه سید محمد امین بود. از پیوند این نیکمرد عابد با دختر شیخ محمدحسین فلحه - دانشور پاک نهاد جبل عامل - گوهری پدید آمد که سید محسن نام گرفت، روستای «شقرا» را شهرتی جاودان بخشید و سال ۱۲۸۴ ق. را به عنوان سال میلاد خویش، تاریخی به یاد ماندنی ساخت.
از کودکی تا تحصیلات سید محسن امین
سید محسن قرآن، نوشتن، شنا و اسب دوانی را به یاری پدر، مادر و خویشاوندان آموخت. چون به ۶ سالگی گام نهاد، به نحو و خوشنویسی روی آورد و از محضر دانشوران قبیله کامیاب شد. در ۱۲۹۷ ق. به روستای «عیثاالزط» شتافت و از سید جواد مرتضی دانشمند آن سامان بهره گرفت. توقف در «عیثاالزط» تا حدود ۱۳۰۰ ق. به درازا کشید و با هجرت سید جواد به عراق پایان پذیرفت. سید محسن در این روستا با پرهیزگاری به نام شیخ محمد دبوق آشنا شد. مردی هوشمند، پارسا، شیفته دانش و ادیب که سید محسن آشنایی با او را نعمتی الهی می دانست. شرح قطر، صرف، شرح ابن ناظم بر الفیه، شرح جاربردی بر کافیه و مغنی از اندوخته های فرزند عبدالکریم در «عیثاالزط» بود.
با مهاجرت سید جواد نوجوان «شقرا» در پی استادی دیگر برآمد، سرانجام در ۱۳۰۱ ق. به بنت جبیل رفت و هماره شیخ محمد دبوق از محضر سید نجیب فضل الله حسنی عیناثی و شیخ موسی شراره بهره برد. در این سالها دوست صمیمی اش شیخ محمد دبوق به خدمت نظام فراخوانده شد و سید محسن دیگر بار تنها ماند. حضور در بنت جبیل تا ۱۳۰۴ ادامه یافت. در این سال شیخ موسی شراره دیده از جهان فروبست و فرزند عبدالکریم که تا بحث استصحاب معالم پیش رفته بود. ناگزیر در جستجوی استادی دیگر برآمد. استادی که هرگز نیافت و چون توان مالی نداشت، هوای جنوب از سر برون کرده به گوشه نشینی، تدریس و مطالعه روی آورد. ولی دریغ که سرنوشت آسودگی بر وی نمی پسندید. ستاره «شقرا» به خدمت نظام فراخوانده شد و برای گریز از این امر سفری دراز آغاز کرد. او پس از مدتی به وطن بازگشت تا رنج سفر ناخواسته از پیکر برون سازد، ولی با بیماری مرگ مادر روبرو شد.
سالهای دشواری
بی تردید مرگ مادر برای دانشجوی جوان «شقرا» بسیار دشوار بود ولی هنوز امید به آموختن و پیشرفت در وجودش شعله می کشید. امیدی که با درد دیدگان پدر و نابینایی وی به نومیدی گرایید. سرپرستی دو خواهر و پدر پیر، تنگدستی و ناداری، جوان «شقرا» را به کارهای مادی، که هیچ تجربه ای در آن نداشت، کشید. البته در کنار همه این نامرادی‌ها فراخوانی دوباره به خدمت نظام نیز به فشار روانی فرزند عبدالکریم می افزود. مشکلی که سرانجام به یاری شیخ ابوالخیر خطیب دمشقی، قاضی صور، از میان برداشته شد. او مدرسه حیدریه «عیثاالزط» را به صورت مدرسه ای معتبر و رسمی درآورد و دانشجویان شرکت کننده در آزمون سالانه را از گواهی تحصیلی برخوردار ساخت.
از رنج‌های سرپرستی خانواده و دوری از استادان دانشور که بگذریم در این روزگار خبری دانشجوی جوان جبل عامل را شادمان ساخت. سرانجام تلاش‌های بزرگان بنت جبیل به بار نشست و سید مهدی حکیم از نجف بدان سامان گام نهاد. شاگردان شیخ موسی شراره دیگر بار به مدرسه آن مرحوم بازگشتند تا از محضر دانشور تازه وارد بهره برند. سید محسن نیز همراه همسرش به بنت جبیل روی آورد، ولی دریغ که روش استاد فرزانه جدید با شیخ موسی تفاوت داشت. او همه توانش را در ارشاد مردم بکار می گرفت و اندک اندک سید محسن دریافت که هر چند بنت جبیل فقیهی شایسته یافته، ولی روزگار طلایی درس دیگر تکرار نخواهد شد؛ پس به «شقرا» بازگشت.
در این هنگام گروهی از دانش آموزان جبل عامل و حمص، که آوازه شهرت گوهر «شقرا» بدانها رسیده بود، به آستان وی روی آوردند تا از خرمن اندوخته هایش بهره گیرند. سید محسن در کنار تدریس از مطالعه و پژوهش غافل نبود و در این سالها شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید را، که ارمغان یکی از سفرهای پدرش بشمار می آمد، مورد بررسی و مطالعه عمیق قرار داد. او بدین شیوه از زندگی خو گرفته بود که دیدار یک دوست همه چیز را دگرگون ساخت.
سفر به نجف
در یکی از روزهای سال ۱۲۰۸ ق. شیخ حسین مغنیه به دیدار سید محسن شتافته، تصمیم گروهی از دانشجویان جبل عامل را با وی میان نهاد. او گفت: ما برآنیم که سمت عراق رویم، تو نیز بیا! سید محسن که سالها در انتظار چنین فرصتی بود، نومیدانه پاسخ داد: بدین سفر شوقی شگفت دارم، ولی حال پدرم را مشاهده می کنی، با او در این باره گفتگو کن!
پدر که بیش از هر چیز به نیکبختی فرزند می اندیشید، پسر را به استخاره فراخواند. استخاره سفر را نیک نمایاند و بدین ترتیب سید محسن در واپسین روزهای رمضان ۱۳۰۸، بی هیچ درهمی، رهسپار عراق شد.
کاروان عاملیان پس از چند ماه به نجف رسید. سید محسن در نخستین فرصت خانه ای در محل «حویش» اجاره کرد و در درس بزرگان حوزه حضور یافت. سید علی بن سید محمود عاملی، سید احمد کربلایی، شیخ محمدباقر نجم آبادی، شیخ الشریعه اصفهانی گروهی از استادان نجف شمرده می شدند که ستاره «شقرا» را در آموختن کتابهای شرح لمعه، قوانین و رسائل یاری دادند. سید محسن سپس در درس خارج اصول شیخ محمدکاظم خراسانی شرکت جسته، یک دوره اصول فقه از آن بزرگمرد بهره برد و در کنار آن از درس فقه حاج آقا رضا همدانی و شیخ محمد طه نجف نیز کامیاب شد.
هر چند ستاره جبل عامل دانشجویی تهیدست بود و حتی نان خویش را از نیکمردی به نام حاج احمد نسیه می خرید ولی پاکدلی و اخلاص در دانش اندوزی را با هیچ ثروتی عوض نمی کرد. بنابراین هنگامی که برخی از آشنایان از وی خواستند تا در درس استادی که توانایی مادی بسیار داشت حضور یابد، بی درنگ گفت: هر چند آن استاد دانشوری گرانقدر است ولی نمی توانم خود را راضی کرده، در درسی حاضر شوم که بهره مندی از ثروت استاد می تواند یکی از انگیزه های آن شمرده شود.
زندگی در نجف
سالهای زندگی سید محسن در نجف، سال‌هایی دشوار بود. تنگدستی جانگزا، درگیری دو قبیله مهم شهر با یکدیگر و از همه مهم تر انتشار بیماری واگیر و در پی آن خشکسالی هر یک به گونه ای خاص، دانش پژوهان را آزرده ساخته، آنها را از دانش اندوزی بازمی داشت. بیماری واگیر که با تب شدید همراه بود، بسیاری از ساکنان شهر را گرفتار ساخت. در این شرایط سید محسن، شیخ موسی قبلان را به یاری خواند و رسیدگی به اوضاع دانشجویان بیمار جبل عامل را وظیفه خود قرار داد. این کار بسیار دشوار و توانفرسا بود. ستاره جبل عامل برای آن که شیخ موسی خسته نگردد و در نتیجه از ادامه این امر مهم چشم نپوشد. کارهای دشواری چون شستن ظرف‌ها، پاکیزه ساختن اتاق بیمار، آماده سازی و خوراندن دارو را خود به عهده می گرفت و مردگان را به یاری شیخ موسی به گورستان رساخره، دفن می کرد. در این گردباد مرگ بسیاری از ساکنان حریم آسمانی امیرمؤمنان به دیار جاودانگی شتافتند سید جواد عاملی، از نوادگان صاحب مفتاح الکرامه و خویشاوندان نزدیک سید محسن، نیز در شمار آنها جای داشت. فرزند «شقرا» در سوگ سید جواد بسیار اندوهگین شده، مرثیه ای غمبار سرود.
چون تب بیماری واگیر فرونشست، رنجوری همسر، دانش پژوه خسته جبل عامل را در نگرانی فروبرد. او اینک علاوه بر کارهای روزانه خویش باید به تیمار نوزاد و همسر بیمارش نیز می پرداخت. هر چند سرانجام توفان دردها و ناتوانی‌ها فرونشست، ولی نگرانی و اندوه دانشور «شقرا» پایان نیافت. نامه عبدالکریم کهنسال که در آن سید محسن را به گزینش یکی از دو کار زندگی در «شقرا» و یا انتقال پدر به نجف ناگزیر ساخته بود، پژوهشگر تهیدست جبل عامل را در غمی جانکاه فروبرد.
او نه یارای دل بریدن از نجف داشت و نه توان مالی انتقال پدر، ناگزیر به حرم امیرمؤمنان امام علی علیه السلام پناه برد، امام را به یاری فراخواند. این توسل سرانجام مؤثر افتاد، نامه دیگری از «شقرا» رسید و عبدالکریم، فرزند را به تلاش در دانش اندوزی و فراموش کردن دشواری‌های زندگی پدر فراخواند. البته کرامت علوی بدین نامه محدود نبود چند سال بعد سید عبدالکریم بی آن که هزینه ای بر فرزند تحمیل کند، همراه گروهی از نیکان سمت نجف رهسپار شد.
مسافران جبل عامل چنان عبدالکریم کهنسال را از احترام و خدمت برخوردار ساختند که او بعدها به فرزندش گفت: اگر گروهی از فرزندان همراهم بودند، هرگز این گونه به من خدمت نمی کردند و اسباب آسایشم را فراهم نمی آورند. سرنوشت چنان تدبیر کرده بود که روشندل سالخورده جبل عامل به امید زندگی بهتر به عراق گام نهد و در روزهای پایان عمر به تجربه دشوار خشکسالی عراق نشیند.
خشکسالی شگفتی که به فروش کتابهای سید محسن و زیور اندک همسرش انجامید. همزمان با پایان آن سالهای سخت سید عبدالکریم زندگی را وداع گفت و به سفارش خود در صحن حضرت امیرمؤمنان علیه السلام به خاک سپرده شد. البته ستاره جبل عامل در کنار همه مشکلات نجف لحظه های زیبایی نیز داشت. لحظه هایی که پیاده تا کربلا راه سپردن، سفرهای زیارتی به جایگاه‌های مقدس و نشست با دوستان صمیمی را باید در شمار آن ها جای داد.
هجرت به دمشق
نامه های فراوانی که شیعیان دمشق سمت نجف فرستادند، سرانجام سودمند واقع شد و دانشور بزرگ خاندان امین را به خدمت در آن سامان مشتاق ساخت. بنابراین در واپسین روزهای جمادی الثانی سال ۱۳۱۹ ق. نجف را پس از دو سال و نیم اقامت - ترک گفته، رهسپار دمشق شد و در روزهای پایانی شعبان بدان شهر رسید.
آفتاب «شقرا» که به چیزی جز نیکبختی مسلمانان نمی اندیشید با همه توان برای از میان برداشتن سه عامل تیره روزی مؤمنان ناآگاهی، تفرقه و کژروی ها به نورافشانی پرداخت ایجاد مدرسه هایی برای آموزش و پرورش دختران و پسران، وقف زمین و ساختمان‌هایی برای پیشبرد اهداف آموزشی و چاپ و انتشار کتابهای ویژه این آموزشگاه‌ها بخشی از تلاش‌های دانشور بیدار جبل عامل در زدودن زنگار ناآگاهی و جهل از جامعه اسلامی به شمار می آید.
نگارش کتاب «لواعج الاشجان» درباره شهادت امام حسین علیه السلام و نیز مجموعه پرارزش «المجالس السنیه» در مناقب و مصایب معصومان پاک علیهم السلام گوشه ای از کوشش‌های وی در از میان برداشتن کژروی های موجود در برگزاری عزای پیشوایان پاک به ویژه حضرت امام حسین علیه السلام شمرده می شود.
البته آن بزرگوار بدین بسنده نکرده، با نوشتن رساله «التنزیه» ضربه ای اساسی به پیکر کژاندیشان ناآگاه وارد ساخت. در پی انتشار این اثر، که با هدف پاکسازی گردهمایی مذهبی را از بدعت‌ها و گمراهی‌ها انجام شد، مردم ناآگاه چنان در برابرش موضع گرفتند، که برخی از دوستانش خطر «انقلاب عوام» را به وی گوشزد کردند. آفتاب درخشان دمشق خود در این باره می گوید: در برابر این رساله برخی از مردم برخاسته، هیاهو برپا ساختند و ناآگاهان را به هیجان آوردند... آن ها در میان بخش گسترده ناآگاه جامعه چنین پخش کردند که فلانی (سید محسن امین) برپا داشتن عزای امام حسین علیه السلام را حرام کرده و علاوه بر این مرا به خروج از دین متهم ساختند.
تبلیغات فراگیر درباره اندیشمند مصلح دمشق چنان مؤثر افتاد که حتی گروهی از گویندگان مذهبی در مسجدها به بیان گمراهی‌هایش پرداختند و برخی از مردم با گرو نهادن خانه خود و بدست آوردن اندکی پول، در جهاد نامقدس ضد سید محسن شرکت جستند.
اساتید آیت الله امین
در جبل عامل:
- سید محمدحسین، پسرعمویم که بخشی از شرح قطرالندی در نحو و شرح سعد در تصریف را نزد وی خواندم.
- سید جواد مرتضی، نزد وی شرح قطرالندی و شرح الفیه ابن ناظم و بخشی از مغنی را خواندم.
- سید نجیب‌الدین فضل الله العاملی العیناثی، در بنت جبیل نزد وی مطول و حاشیه ملا عبدالله و شرح شمسیه و معالم را تا آخر استصحاب فراگرفتم.
و در نجف اشرف:
- سید علی پسرعمویم سید محمود که شرح لمعه را نزد وی خواندم.
- سید احمد کربلایی
- شیخ محمدباقر نجم‌آبادی، نزد این دو بزرگوار قوانین و شرح لمعه و رسائل را خواندم.
- شیخ ملا فتح الله، معروف به شیخ الشریعه اصفهانی که بخش اعظم رسائل را از حضور وی بهره بردم.
اما در خارج:
- ملا کاظم خراسانی، صاحب کفایة الاصول و حاشیه بر رسائل و... دوره خارج اصول را نزد وی خواندم.
- شیخ آقا رضا همدانی، صاحب مصباح الفقیه و حاشیه بر رسائل و... خارج فقه از کتاب مصباح الفقیه تا زکات را نزد وی خواندم.
- شیخ محمد طه نجف که خارج فقه را از وی فراگرفتم.
سید محسن امین مرجع وحدت و استقلال
با فروکش کردن شعله های نبرد جهانی و اشغال سرزمین‌های اسلامی از سوی فرانسه و انگلیس، آفتاب «شقرا» به عنوان مرجع مؤمنان منطقه به تأیید، تقویت و هدایت نیروهای استقلال طلب پرداخت. فرانسویان در نخستین اقدام پاشیدن بذرهای تفرقه را تنها راه مقابله با مسلمانان یافتند.
البته این امر با مهارتی ویژه انجام می شد. برای مثال قانون ضداسلامی وضع می کردند و چون با مخالفت دانشمندان دینی و مردم روبرو می شدند اهل سنت را از اجرای آن معاف می ساختند. بدین ترتیب راه دو گروه مسلمان از یکدیگر جدا می شد. سید محسن در برابر این نقشه پلید ایستادگی کرده، با اقدام‌های خویش آن را بی اثر ساخت. او برای این که نشان دهد میان شیعه و سنی فاصله ای نیست در مدرسه علویه، که خود بنیاد نهاده بود، از استادان شیعه و سنی یکسان بهره می برد.
وحدت در این مدرسه چنان بود که علی قضمانی - دانش آموز اهل سنت - به عنوان مؤذن انتخاب شده، هر روز به روش برادران اهل سنت در مدرسه اذن می گفت. مرجع کهنسال شیعه خود را پدر مهربان برای همه مسلمانان و بلکه همه انسان‌ها بشمار می آورد و درگیری و نبرد میان آنان را شایسته مقام انسانیت نمی دانست روزی یکی از برادران اهل سنت نزدش شتافته، گفت: می خواهم شیعه شوم.
سید فرمود: فرقی میان شیعه و سنی نیست. هر وقت خواستی می توانی به نظرات مجتهدان شیعه عمل کنی. مرد که هرگز گمان نمی کرد بدین سادگی در جمع شیعیان جای گیرد، همچنان از سید می خواست او را شیعه کند. مرجع مسلمانان نگاهی مهرآمیز به وی افکنده، فرمود: بگو لا اله الا الله، محمد صلی الله علیه و آله رسول الله. چون این مرد این کلمات را بر زبان راند، سید فرمود: اینک شیعه جعفری شدی. مرد شگفت زده و ناباورانه مجلس را ترک گفت.
کردار و گفتار مرجع بزرگ مسلمانان جبل عامل سبب شد که استعمار هرگز نتواند نقشه اختلاف میان برادران مسلمان را پیاده کند. البته آن مرد الهی تنها بدین مقدار بسنده نکرده، با سخنان روشنگرانه خویش مردم را به سوی استقلال و رهایی از بند بیگانگان فرامی خواند. کارگزاران فرانسوی که وجود دانشمند پرنفوذی چون سید محسن را در صفوف مردم به سود خویش نمی دیدند بر آن شدند تا با سپردن مقام «رئیس علمای شیعه در سوریه و لبنان» بدان بزرگوار، وی را به خویش نزدیک ساخته، فعالیت‌هایش را تحت کنترل قرار دهند.
آفتاب «شقرا» از پذیرش پیشنهاد افسر فرانسوی سرباز زده، فرمود: من از سوی خداوند وظیفه ای که یادآوری کردید، به عهده دارم و کسی که از سوی پروردگار وظیفه ای را به عهده گرفته، ممکن نیست از سوی فرمانده شما نیز بدان گمارده شود. پس به خاطر اعتمادی که فرمانده به من نشان داد، تشکرم را به وی ابلاغ کن و بگو خداوند به یاری قناعت مرا از خانه خوب، اتومبیل ویژه، مقام والا و همه آن چه پیشنهاد کردید، بی نیاز ساخته است.
البته مرجع بزرگ مسلمانان و سوریه هرگز به نجات کشور و مردمی خاص نمی اندیشید. در نگاه آسمانی وی همه کشورهای اسلامی وطن شمرده می شدند و همه ساکنان آن برادران یکدیگر به شمار می آمدند. بنابراین هنگامی که فلسطین به وسیله بریتانیا اشغال شد و مردمش تحت فشار قرار گرفتند، قدرتمندانه به میدان مبارزه گام نهاد و مردم را به دفاع از آن فراخواند.
ناگفته پیداست که تلاش‌های خستگی ناپذیر آفتاب «شقرا» در از میان برداشتن اختلاف‌ها و پیشگیری از تفرقه مسلمانان به زمانی خاص محدود نبود. آن بزرگوار پس از استقلال نیز بر وحدت ارج بسیار می نهاد و هیچ چیز را با این گوهر رهایی بخش معاوضه نمی کرد. برای مثال هنگامی که دولت سوریه قانون انتخابات را تصویب کرد، در اطلاعیه ای اعلام داشت که تعدادی از کرسی‌های مجلس را در اختیار اهل سنت و بقیه را در اختیار اقلیت‌های مذهبی قرار داده است.
مرجع بزرگ شیعه در برابر این قانون که آشکارا شیعه را از برادران اهل سنت جدا ساخته، در گروه اقلیت‌ها قرار می داد، ایستادگی کرد و در نامه ای به سران دمشق یادآور شد که شیعه مسلمانان را یک گروه می داند و هرگز خود را از برادران اهل سنت جدا نمی شمارد. بدین ترتیب حکومت قانون را اصلاح کرد و شیعه و سنی را در یک گروه جای داد. مجموعه تلاش‌های آن فقیه وارسته در قبل و بعد از استقلال سوریه دولت را بر آن داشت که نام محله زندگی آن آفتاب بی غروب را به محله امین تغییر دهد.
آن بزرگوار در ۱۳۵۲ ق. فرصت یافت تا دیگر بار به عراق شتابد و از زیارت پاکان آن دیار بهره مند شود. سید پارسایان لبنان و سوریه پس از توقفی اندک در عراق راه ایران پیش گرفت. او در بهار ۱۳۵۲ ق. بدان سرزمین گام نهاد و ضمن زیارت امام هشتم، علی بن موسی الرضا بخش‌هایی از کتاب نفیس اعیان الشیعه را نیز به پایان رساند.
تالیفات سید محسن امین
آیت الله امین می گوید: گفته می‌‌شود اگر تالیفات مرحوم مجلسی را بر عمر وی تقسیم کنند سهم هر روز او جزوه‌ای خواهد شد. این سخن را اغراق‌آمیز دانسته‌اند با این که وی هم دستیار داشت و هم ثروت که ما این دو را نداشتیم. گاه می‌‌شد که برای مقابله و تصحیح مطبعی کتابی که چاپ می‌‌کردیم، کسی نبود کمک کند و به تنهایی مقابله و تصحیح می‌‌کردم که وقت زیادی را اشغال می‌‌کرد. لیکن ما تا توانستیم عزلت گزیده از مردم دور بودیم. البته نظارت بر امور اجتماعی و فصل خصومت و تدبیر امور معاش و مسائل دیگر نیز بود.
ما تالیفات فراوانی داریم که بعضی از آنها مکرر چاپ شده و برخی به زبان‌های دیگر ترجمه شده است. بیشتر آنها متجاوز از پانصد صفحه است تنها اعیان الشیعة بالغ بر صد جلد خواهد شد. اگر آثار مطبوع و غیرمطبوع و استنساخ شده من بر عمرم تقسیم شود سهم هر روز کمتر از جزوه‌ای نخواهد بود با این که معینی جز خداوند متعال نداشتم.
وفات سید محسن امین
سرانجام رجب ۱۳۷۱ ق. فرارسید و سرور دانشوران لبنان پس از مدتی بیماری، سرانجام برای همیشه دیده از جهان فروبست. مؤمنان پیکر پاکش را تا زینبیه دمشق همراهی کردند و چنان که سفارش کرده بود، همراه ادوات، عینک و قلم‌هایش به خاک سپردند.
از آن بزرگمرد علاوه بر شاگردان فرزانه، حدود ۱۰۰ جلد کتاب و رساله بر جای مانده است. کتابهای گرانقدری که باید اعیان الشیعه، تاریخ جبل عامل، البحر الزخار فی شرح احادیث الائمه الاطهار، حذف القتول عن علم الاصول، حاشه بر عروه الوثقی، المجالس السنیه فی مناقب و مصائب العتره النبویه و لواعج الاشجان را از مهمترین آن ها به شمار آورد.
منابع
- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، تلخیص از کتاب گلشن ابرار، جلد ۲، صفحه ۶۱۲.
- مجله پیام حوزه، زندگی‌نامه خودنوشت علامه سید محسن امین عاملی قدس سره، زمستان ۱۳۷۳، شماره ۴.
