ابن شجری
این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
اِبْن شَجَری، ابوالسعادات هبةالله بن على علوی حسنى (450- 20 رمضان 542ق/1058-12 فوریة 1148)، نحوی، لغوی، ادیب و شاعرِ شیعى. نسب او به امام حسن مجتبى علیه السلام مى رسد و به همین سبب علوی حسنى نامیده شده است.
درباره شهرت یافتن او به ابن شجری اختلاف است. [۱] او را از طرف مادر به خاندان «شجری» منسوب مى داند، اما ابن خلكان[۲] انتساب او را هم به این خاندان محتمل مى داند و هم به قریة شجره واقع در نزدیكى مدینه [۳]
وی ادب و نحو را نزد ابن طباطبا، خطیب تبریزی، سعید بن على سُلالى و ابن فَضال مُحاشِعى آموخت و علم حدیث را نزد جماعتى از شیوخ چون ابوالحسن مبارك بن عبدالجبار صیرفى و محمد بن سعید ابن نبهان كاتب فراگرفت [۴] و از دوریستى، ابن قدامه و دیگران روایت كرد.[۵]
وی هرگز از دانش اندوزی نیاسود، چنان كه در سن پیری نیز در درس ابوالحسن بن طیوری و برخى دیگر حاضر مى شد، [۶] حال آن كه او خود در فنون ادب تجارب بسیار اندوخته و در بغداد، سرور نحودانان گشته بود و چندی هم به نیابت از سوی الطاهر ابوعبدالله احمد بن ابى الحسن علوی، نقیب طالبیان در محلة كرخ بغداد بود.[۷]
گویند: وی مدت 70 سال به تدریس نحو و ادب اشتغال داشت. در این مدت طولانى بسیاری از مشاهیر نحو و لغت چون تاج الدین كندی، ابوالبركات ابن انباری [۸] و ابن خشاب [۹] از او دانش آموختند؛ عده ای چون شیخ برهان الدین حمدانى قزوینى و قطب راوندی نیز از او روایت حدیث كردند.[۱۰]
مقام ارجمند او را همگان ستوده اند: منتجب الدین [۱۱] او را فاضل و صالح دانسته است؛ ابن انباری [۱۲] سلسلة مشایخ او را در نحو به على علیه السلام رسانده است؛ یاقوت[۱۳] نیز وی را بسیار ستوده و گفته است. در علم نحو یگانة روزگار بود، اشعار و احوال و ایام عرب را نیك مى دانست و در ادب تسلط كامل و كافى داشت.
ابن هشام [۱۴] به آراء و نظرات او در چندین مورد استناد كرده و ابن خلكان [۱۵] به تبحر او در استشهاد به شعر عرب اشاره نموده است. بدین سان ابن شجری به درجه ای از اعتبار و شهرت رسیده بود كه بزرگى چون زمخشری، هنگام بازگشت از سفر حج در بغداد به دیدنش رفت و در حضور عده ای از جمله ابن انباری در باب حدیث و شعر و ادب با او به مباحثه پرداخت. [۱۶]
ابن شجری شعر نیز مى سرود اما از اشعار او تنها دو قطعة كوتاه مجموعاً 5 بیت و نیز 16 بیت از یك قصیده در مدح وزیر نظام الدین ابونصر مظفر باقى مانده است. [۱۷] گویا اشعار وی مورد پسند اهل ادب نبوده است، چنان كه حسن بن احمد بن جكینا شاعر بغدادی شعر او را مورد طعن قرار داده است. [۱۸] ابن شجری در بغداد چشم از جهان فروبست و در كرخ كه محلة شیعه نشین بغداد بود به خاك سپرده شد.[۱۹]
محتویات
آثار ابن شجری
از وی آثاری در زمینه های مختلف برجای مانده كه عبارتند از:
- الامالى: این كتاب یكى از آثار كم نظیر و ارزشمند است كه صاحب آن بسیاری از آراء نحوی را با شواهد شعری مختلف در 84 مجلس برای شاگردانش املا كرده است. تاریخ بسیاری از مجالس دقیقاً ثبت شده، اما از شروع نخستین مجلس اطللاع دقیقى در دست نیست و با توجه به آنی كه مجلس هشتم در اوایل جمادی الاول 524 املا گردیده و پس از آن به طور مرتب ادامه داشته است، شروع آن احتمالاً در اوایل ربیع الاول همان سال بوده است. ابن شجری در این كتاب آراء بسیاری را بدون ذكر نام آورده است. به عنوان مثال چند فصل كامل از كتاب الازهیة هروی را بدون ذكر مأخذ نقل كرده است [۲۰] وی بخش وسیعى از الامالى را [۲۱] به ذكر لغزش های مكى بن ابى طالب مغربى در كتاب مشكل اِعراب القرآن اختصاص داده است. برخى از متأخران [۲۲] انگیزه این كار او را اختلافات مذهبى دانسته اند و گفته اند كه چون مكى بن ابى طالب، مالكى مذهب بوده و در چند جا از نوشته هایش معتزله را مورد انتقاد قرار داده و آنان را ملحد دانسته، ابن شجری در مقام دفاع از معتزله به طرح این انتقادات پرداخته است. اما درباره این سخن باید اندكى تردید كرد، چه همه موارد نیز چندان نابجا نیست [۲۳]. كتاب الامالى در 1349ق در دو مجلد در حیدرآباد به طور ناقص به چاپ رسیده و یك بار نیز در بیروت بدون ذكر تاریخ، تجدید چاپ شده است. بخش پایانى آن با عنوان مالم ینشر من الامالى الشجریة به كوشش حاتم صالح ضامن در 1405ق/1984م در بیروت چاپ شده كه بقیة مجلس 78 تا مجلس 84 را شامل مى شود.
- الحماسة: این اثر گلچینى از بهترین اشعار شعرای جاهلى و اسلامى عصر اموی و عباسى است كه وی به تقلید از حماسة ابوتمّام و بحتری گردآورده است. برخى معتقدند كه در سلسلة حماسه های عرب، اثرِ ابن شجری از همه ارزشمندتر است.[۲۴] حماسه در 1345ق توسط مستشرق آلمانى فریتس كرنكو در حیدرآباد و در 1970م به كوشش عبدالمعین الملوحى و اسماء الحمصى در دمشق به چاپ رسیده است.
- مختارات شعراء العرب، شامل 50 قصیده از قصاید معروف عصر جاهلى و مخضرمین است. این اثر در 1306 ق در قاهره چاپ سنگى شده در 1344ق به كوشش محمود حسن الزناتى در قاهره و یك بار دیگر در 1975م به كوشش على محمد بجاوی در همانجا به چاپ رسیده است.
- منظومة ابن الشجری: این اثر در 1330ق در قاهره چاپ شده است.
افزون بر این ها، نسخه ای از یك فرهنگ مشتركات لفظى در برلین مضبوط است [۲۵] كه شاید همان ما اتفق لفظه و اختلف معناه باشد كه یاقوت [۲۶] از آن نام برده است.
آثار دیگری هم برای ابن شجری ذكر كرده اند كه عبارتند از:
- الانتصار: هنگامى كه ابن شرجى املای كتاب الامالى را به پایان برد، ابن خشاب از وی خواست تا آن را نزد او فراگیرد اما وی نپذیرفت. در نتیجه ابن خشاب به رد بعضى از موضوعات كتاب پرداخت و ابن شجری در پاسخ آن الانتصار را نوشت. [۲۷]
- شرح التصریف الملوكى ابن جنى.
- شرح اللمع ابن جنى [۲۸]
پانویس
- ↑ یاقوت، ادبا،ج19، ص282
- ↑ ابن خلكان، وفیات، ج6، ص50
- ↑ برای نظرات دیگر، نك: سیوطى، بغیة الوعاة، ج1، ص324
- ↑ یاقوت، ادبا، ج19، ص282-283؛ قفطى،انباءالرواة، ج3، ص356؛ ابن خلكان، وفیات، ج6، ص46
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج5، ص318
- ↑ ذهبى، العبر، ج2، ص463
- ↑ ابن انباری، نزهة الالیاء، ص284؛ ابن كثیر، البدایة، ج11، ص223
- ↑ یاقوت، ادبا، ج19، ص283؛ ابن انباری، نزهة الالیاء، ص286
- ↑ فیروزآبادی، البلغة، 278
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج5، ص318
- ↑ منتجب الدین، فهرست اسماء علماءالشیعة، ص 197
- ↑ ابن انباری، نزهة الالیاء، ص 285-286
- ↑ یاقوت،ادبا،ج19، ص282
- ↑ ابن هشام، مغنی اللبیب، ج1، ص45، 60، 64، 65، جم
- ↑ ابن خلكان، وفیات، ج6، ص46-47
- ↑ یاقوت، ادبا، ج19، ص128؛ ابن خلكان، وفیات، ج6، ص46-47
- ↑ (ابن خلكان، وفیات، ج6، ص46-47
- ↑ ابن خلکان، وفیات، ج6، 49؛ ابن شاكر، فوات الوفیات، ج1، ص321
- ↑ قفطى،انباءالرواة، ج3، ص356
- ↑ ابن شجری، الامالى، ج2، ص343-351؛ قس: هروی، الازهیة، ص148-157؛ ابن شجری، مالم ینشر من الامالی الشجریة، ص30-31؛ قس: هروی،الازهیة، ص54-55، جم
- ↑ نك: ابن شجری ، مالم ینشر من الامالی الشجریة، ص41-65
- ↑ ضامن، مقدمه بر مالم ینشر، ص6-7
- ↑ ابن شجری، مالم ینشر من الامالی الشجریة، ص43
- ↑ مردم بك، عدنان، ش45، ص882
- ↑ GAL,S. vI, P493
- ↑ یاقوت، ادبا، ج19، ص283
- ↑ یاقوت، ادبا، ج19، ص283؛ قفطى، انباءالرواة، ج3/ص356-357
- ↑ ابن خلكان، وفیات، ج6، ص45
منابع
- ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالیاء، به کوشش ابراهیم السامرایی، بغداد، 1959؛
- ابن تغری بردی، النجوم؛
- ابن خلکان، وفیات؛
- ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس،بیروت، دار صادر؛
- ابن شجری، هبة الله بن علی، الامالی، حیدرآباد دکن، 1349ق؛
- همو، الحماسة، به کوشش فریتس کرنکو، حیدرآباد دکن، 1345ق؛
- همو، مالم ینشر من الامالی الشجریة، به کوش حاتم صالح ضامن، بیروت، 1405ق/1984م؛
- ابن کثیر، البدایة؛
- ابن هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، مکتب التجاریة الکبری؛
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوسس احمدالحسینی، قم، 1401ق؛
- ذهبی، محمد ابن احمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی، بیروت، 1405ق/1985م؛
- سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم،قاهره، 1384ق/ 1965م؛
- ضامن، حاتم صالح، مقدمه بر مالم ینشر (نک: ابن شجری در همین مأخذ)؛
- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، البلغة، به کوشش محمد المصری، دمشق، 1392ق/ 1972م؛
- قفطی، علی بن یوسف، انباءالرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1374ق/1959م؛
- مردم بک، عدنان، «التعریف و النقد»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، شم 45، 1390 ق/ 1970م؛
- منتجب الدین، علی بن عبیدالله، فهرست اسماء علماءالشیعة، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، 1406ق؛
- هروی، علی بن محمد، الازهیة، به کوشش عبدالمعین الملوحی،دمشق، 1391ق/1971م؛
- یاقوت، ادبا؛
- نیز: GAL,S.
منبع
دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "ابن شجری" از عنایت الله فاتحی نژاد، (تاریخ بازیابی: 29 آذر 1391)
