حضر موت

از دانشنامه‌ی اسلامی
نسخهٔ تاریخ ‏۲۱ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۰۵:۳۷ توسط Zamani (بحث | مشارکت‌ها) (اصلاح مشخصات منبع)
پرش به ناوبری پرش به جستجو
استان حضرموت.jpg

کشور

یمن

شهر

حضرالموت

  • طول:"52.5'22°49 شرقی
  • عرض:"19.3'16°17 شمالی
استان حضرموت در نقشه.PNG
مشاهده در نقشه

حَضْرَمَوْت نام ناحیة وسیعی در شرق عدن و در کناره دریاست که صحرای «احقاف» در مجاورت آن بوده است. گویند حضرت هود علیه السلام در این منطقه به خاک سپرده شده است.

این سرزمین در جنوب جزیرةالعرب و در در مشرق یمن قراردارد و بر دریاى عرب و خلیج عدن مشرف است.[۱] محدوده آن به‌ ویژه مرزهاى شرقى و غربی‌اش به دلایل مختلفى دقیقاً مشخص نیست و اختلاف‌نظر شدیدى در منابع درباره آن وجود دارد.[۲]

به طور كلى، عدن در مغرب تا منطقه ظفارِ عمان در مشرق و شنهاى جنوبى ربع خالى و احقاف در شمال تا آبهاى خلیج عدن در جنوب، مرزهاى حضرموت را تشكیل می‌دهند.[۳] این محدوده تقریباً در ْ13 تا ْ19 عرض شمالى و ْ45 تا ْ53 طول شرقى گسترده است.[۴] به گفته واسعى یمانى[۵]، مرز شرقى حضرموت وادى هود پیامبر و مرز غربى آن صنعاست.

حضرموت در تقسیمات جدید کشور یمن

مطابق تقسیمات سیاسى جدید یمن، محدوده واقعى حضرموت ده استان [۶] از 21 استان كشور را دربرمی‌گیرد كه شامل استانهاى مَهْرَه [۷] در مشرق، حضرموت [۸]، شَبوَه و أبْین در مركز و جنوب و بخشهایى از استانهاى جوف، مأرب، بیضاء، ضالِع، لَحَج و عدن در مغرب است.[۹]

در تقسیم‌بندى كهن، حضرموت یكى از چهار بخش مهم و عمده یمن بود.[۱۰] در دوره اسلامى، داراى دو شهر مركزى به نامهاى شبام و تریم بود و یكى از سه ولایت یمن محسوب می‌شد.[۱۱] در تقسیمات كشورى یمن جنوبى پس از استقلال در 1346ش/1967، منطقه حضرموت استان پنجم جمهورى یمن شد.[۱۲]

استان حضرموت با مساحتى بالغ بر 000، 155 كیلومترمربع [۱۳] داراى 29 شهرستان و جمعیتى بالغ بر 000، 871 نفر [۱۴] است.[۱۵] هشت شهرستان استان حضرموت شامل ثَمود، عَبر، قَطْن، سیئون، شَحْر، دَوْعَن، حَجْر و مكلّاست كه هر كدام چندین ناحیه و شهر كوچك را دربردارند.[۱۶]

موقعیت جغرافیایی حضرموت

قسمتهاى مختلف این گستره، از نظر طبیعى و زمین‌شناسى متفاوت‌اند. در شمال و شمال‌شرقى كه سطوح شنى نسبتاً هموار گسترده است، حداكثر ارتفاع به پانصد متر از سطح دریا می‌رسد اما در بخشهاى مركزى و جنوبى، چین‌خوردگی ها و ناهمواری هاى متعددى وجود دارد و ارتفاع برخى از این ناهمواری ها از هزار متر بیشتر است.[۱۷] در سراسر باریكه كم‌عرض و كم‌ارتفاع جنوبىِ حضرموت كه سواحل حضرموت را دربرمی‌گیرد، حداكثر ارتفاع به دویست متر می‌رسد.

در این قسمت كه به حضرموت ساحلى[۱۸] مشهور است، امروزه شهرهایى چون غَیضَه (مركز استان مهره)، مُكَلّا(مركز استان حضرموت)، زَنْجْبار [۱۹]، عدن (مركز استان عدن)، سیحوت، شَحر و رَیان قرار دارند كه به همراه شهرهاى كهن قسمت مركزى [۲۰] مانند تَریم، شِبام، شبوه، ثمود و سیئون اهمیت بیشترى از بقیه شهرها دارند.[۲۱] مغرب و جنوب‌غربى حضرموت بیشترین ناهمواری ها و ارتفاعات را داراست، به طورى كه در بعضى قسمتها به‌ ویژه در استان بیضاء، ارتفاع ناهمواری ها به بیش‌ از دوهزار متر می‌رسد. در قسمت مركزى حضرموت دو عارضه طبیعى وجود دارد به نامهاى دشت سَبعَتین (رملةالسبعتین) در ارتفاع پانصد تا هزار مترى و كوههاى حبشیه با ارتفاع بیش از هزار متر. بقیه نواحى این قسمت شامل دشتهاى پراكنده است.[۲۲]

حضرموت سرچشمه وادیها(رودها)ى بسیارى است كه آب مورد نیاز شهرها و نواحى كشاورزى را تأمین می‌كنند. كحّاله [۲۳] نام 27 وادى را در این سرزمین ذكر كرده است.[۲۴] معروف‌ترین آنها، به‌ جز وادى برهوت، وادى حضرموت است كه به‌ طول تقریبى 160 كیلومتر از كوههاى مشرق شبوه سرچشمه می‌گیرد و با عبور از شبام و سیئون و دریافت چند وادى دیگر، با نام وادى مَسیله در نزدیكى شهر سیحوت به خلیج عدن می‌ریزد.[۲۵] مزارع مجاور این وادى از معدود مناطق كشاورزى سرزمین حضرموت‌اند كه محصولات زراعى و باغى دارند. بقایاى سدى كه در قدیم در این وادى و در فاصله تریم تا سیحوت ساخته شده بود، هنوز قابل مشاهده است.[۲۶]

وادى حَجْر نیز كه بیش از دویست كیلومتر طول دارد و نزدیك رأس كلب به خلیج عدن می‌ریزد، اهمیت زیادى در حضرموت دارد و آبادی هاى بسیار و امكان زراعت در مسیر وادی ها را فراهم آورده است.[۲۷] به جز سواحل كه داراى اقلیم بحری‌اند، بقیه قسمتهاى حضرموت میانگینِ دماى سالیانه بالاتر از ْ26 و بارش كمتر از 100 میلیمتر در سال دارند.[۲۸] در حضرموت حدود پنجاه نوع منابع معدنى كشف شده كه مهم‌ترین آنها زغال‌سنگ است.[۲۹] با وجود محدودیت هاى محیطى، پرورش دام به ‌ویژه شتر در بیشتر قسمت هاى حضرموت رایج است.[۳۰]

مرزهاى حضرموت دقیقاً مشخص نیست و از این رو، مساحت آن نیز از 000، 45 كیلومترمربع تا نزدیك به 000، 200 كیلومترمربع ذكر شده است.[۳۱]

در دیگر تقسیم‌بندى جغرافیایى، حضرموت به دو بخش ساحلى و داخلى تقسیم می‌شود.[۳۲] بخش ساحلى، معروف به حضرموت ساحلى به طول تقریبى 450 كیلومتر[۳۳]، به موازات خلیج عدن و دریاى عرب امتداد دارد. عرض این بخش در مشرق به بیست كیلومتر و در مغرب به هشتاد كیلومتر می‌رسد.[۳۴] حضرموت ساحلى بخش پرجمعیت حضرموت است و شامل شهر بندرى و مهم مُكَلّا (مركز حضرموت ساحلى) و نواحى غَیل، باوَزیر، بُرُوم، وادى مَسیله، حصن‌الغراب، عین بامعبد، و بندر مهم بئرعلى (در گذشته قنا) است.[۳۵]

حد فاصل دو بخش حضرموت ساحلى و داخلى، رشته كوهى است كه بلندترین قله آن به 187، 2 متر می‌رسد.[۳۶] حضرموت داخلى از ساحل دریا دور است و در اطرافش شنزار وسیعى[۳۷] وجود دارد.[۳۸] این سرزمین اقامتگاه قوم عاد بوده[۳۹] كه در قرآن [۴۰] نیز از آن نام برده شده است.

حضرموت داخلى از رَیدَه‌الصَیعَر و شَبوَه در مغرب تا سرزمین مَهْرَه در مشرق امتداد دارد كه در آن وادی هایى چون دَوْعَن، عِمِد، عُین، بن‌على و سِر وجود دارد كه به كشت درختان خرما و حبوبات و میوه مشهورند.[۴۱] شهرهاى تریم، شبام و شبوه هر یك در زمانهایى مركز حضرموت به‌ ویژه حضرموت داخلى بودند.[۴۲] ظاهراً پیش از همه، مَیفَعَه مركز حضرموت بوده است.[۴۳]

بر اساس گفته جغرافی‌دانان و مورخان اسلامى، فاصله صنعا تا حضرموت حدود 430 كیلومتر یا 72 فرسخ[۴۴] و فاصله عدن تا حضرموت پنج مرحله [۴۵] یا یك ماه راه [۴۶] بوده است.[۴۷] در سرزمین حضرموت آثار باستانى و كهن متعددى وجود دارد.

هر یك از شهرهاى تاریخى حضرموت مانند تریم، مكلّا، شبام و شبوه داراى آثار و قلاع متعددند. به‌ جز آثار این شهرها از مهم‌ترین آثار حضرموت می‌توان به قبر برخى از پیامبران مانند هود نبى و ویرانه‌هایى از مواضع و اماكن اقوام عاد و ثمود در بخش هاى مختلف حضرموت اشاره كرد.[۴۸] در صد سال اخیر، دهها جهانگرد و باستان‌شناس از كشورهاى مختلف از آثار باستانى حضرموت بازدید و نتایج كاوشها را تدوین و منتشر كرده‌اند.[۴۹]

اقتصاد حضرموت

حضرموت از دیرباز به تولید و صدور كندر، سدر، بخور، توتون، دارچین، صمغ، عنبر، خرما، حبوبات، عسل و ذرت شهرت داشته است.[۵۰] همچنین، حضرموت به تولید لباس و پارچه‌هاى نفیس چون بُرده، نعلین، دشنه و خنجر، عطر و ادویه‌جات، شتر و اسبهاى اصیل شهرت دارد. این سرزمین در دورى و زیبایى نیز ضرب‌المثل است.[۵۱]

ترکیب جمعیتی حضرموت

حضرموت از مناطق كم‌جمعیت یمن و جزیرةالعرب است و به جز بخشهاى معدودى در مغرب آن كه تراكم جمعیتى بیش از هزار نفر در هر كیلومتر مربع دارند، تقریباً در سراسر حضرموت تراكم جمعیت كمتر از پنجاه نفر است.[۵۲] جمعیت این سرزمین در طول تاریخ دچار دگرگونی هاى بسیارى شده است.

در منابع معاصر در نیم قرن اخیر جمعیت حضرموت 150 تا 500 هزار نفر تخمین‌زده شده است.[۵۳] جمعیت حضرموت در گذشته تركیبى از قبایل و عشایر مهمى چون طَسْم، جَدیس، عِمْلاق، عاد، ثمود، جُرهُم، صَرْدَف، تُجیب، كِنده و سیبان بود.[۵۴] امروزه قبایل دیگرى چون صَعْیر، كَرَب، جعده، نُوَّح، خَنابَشه، مَناهیل، حالِكه، آل‌كثیر، آل‌جابر، شَنافِر و عَوابِثه در آن بسر می‌برند. در این سرزمین، خاندان هایى از نسل امام حسین علیه‌السلام و علویان بسیارى چون خاندانهاى بار، بِیتى، جِفْرى، جِنَید، حامد، حداد، سَقّاف، شاطرى، بافَقیه و حِبْشى نیز زندگى می‌كنند.[۵۵]

در بخش جنوبی یمن تنها در حدود 7 الی 8 هزار نفر شیعه زندگی می کنند که بیشتر در استان حضرموت و عدن هستند.

برخى از مردم حضرموت به كشاورزى و برخى نیز به صنعت و تجارت با سواحل شرقى افریقا و هند و عدن و مسقط و شهرهاى بندرى سواحل خلیج‌فارس اشتغال دارند.[۵۶] اهالى این سرزمین سیاه‌چرده و سرسخت‌اند و بیشتر غذایشان خرما بوده است.[۵۷] ثروتمندان حضرموت در كاخهاى آجرى دو تا چهار طبقه مستحكم زندگى می‌كنند و اشراف و سادات علوى احترام و جایگاه والایى دارند.[۵۸]

دین مردم حضرموت

مردم حضرموت از دیرباز الهه‌اى به نام سین را می‌پرستیدند كه در معبدى به نام سین ذومِذاب قرار داشت.[۵۹] باستان‌شناسان اروپایى در سده چهاردهم/بیستم آثار معبد سین را در شهر حَریضه (نام قدیم شهر مذاب) و روستاى سَنا كشف كردند.[۶۰] علاوه بر الهه سین، مردم حضرموت در دوره پیش از اسلام بتهاى دیگرى را می‌پرستیدند.[۶۱] در نخستین سالهاى پس از اسلام، مردم حضرموت دعوت پیامبر اكرم صلی‌ اللّه‌ علیه‌ و آله‌ و سلم را پذیرفتند و پیامبر زیاد بن لَبید را والى و مأمور جمع آوری زکات آنجا ساخت.[۶۲] و کنده را نیز ضمیمه ولایت او کرد.

پس از وفات پیامبر و آغاز خلافت ابوبکر، طایفه ای از کنده که ساکن حَضْرَموت بودند، حاضر به پرداخت زکات به وی نشدند و گفتند که تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود از وی اطاعت می کردیم، اگر شخصی از اهل بیت او بر سرکار آید از وی اطاعت می کنیم، در حالی که ابوبکر هیچ حق حکومت و بیعت بر ما ندارد. زیاد با لبید که وضع را چنین دید شبانه از آن منطقه گریخت و ضمن اشعاری ساکنین این منطقه را مرتد نامید.

البته ابوبکر پس از مدّتی سپاهی فرستاد که طائفه مزبور غلبه و آنها تحت سلطه حکومت مدینه در آمدند. ابوبکر در شمار جنگ با مرتدان، برده (یا جنگ) حَضْرَموت را نیز نام برده است.

ساکنین حَضْرَموت در دوران خلافت امام علی علیه السلام از شیعیان حضرت به شمار می رفتند و حتی سپاهی از سوی معاویه مأمور حمله به آنجا شد تا شیعیان را از بین ببرد، هر چند در آن زمان موفق به چنین کاری نگشت.

واژه ی حضرموت

حَضْرَمَوت كه در میان قبیله هُذیل و عوام مردم به صورت حَضْرَمُوت تلفظ می‌شود، مركّب از دو واژه حَضَرَ و مَوْت است و منسوبان به آن را حَضرَمى می‌گویند كه جمع آن حَضَارِمَه یا حَضارم است.[۶۳] مورخان نامهاى دیگرى چون وادى مفتون، بَرْكِ (یا برك الغِمَاد)، عَبدَل، وَبار، احقاف یا وادى احقاف براى حضرموت ذكر كرده‌اند.[۶۴] نام حضرموت در كتب تاریخى یونانى و رومى به صورتهاى مختلفى ثبت شده است. تئوفراستوس [۶۵] آن را حدرامیتا ذكر كرده است، در حالى كه استرابون [۶۶] و پلینیوس [۶۷] آن را چَتراموتیتا نامیده‌اند.[۶۸]

تورات نخستین منبعى است كه در آن از فردى به نام حضرموت (به صورت حَضَرْمَاوِث) صحبت شده و او سومین فرزند یقطان (قحطان) دانسته شده است.[۶۹] ظاهراً در بیشتر منابع تاریخى دوره اسلامى، الهام گرفته از تورات، حضرموت فرزند یقْطُن‌ بن عابر، از نسل نوح ذكر شده.[۷۰] و در برخى نیز حضرموت همان عامر بن قحطان شمرده شده است كه نخستین ساكن منطقه شنزار احقاف بود و چون هنگام حضورش در جنگها بسیار می‌كشت و سایه مرگ (موت) بر میدان نبرد می‌گستراند، او را به حَضرموت ملقب ساختند و سپس این لقب، نام وى و قبیله و سرزمینش گردید.[۷۱] به گفته كحاله [۷۲]، حضرموت نام قبیله‌اى در این سرزمین نیز هست. در تفسیر معنى حضرموت (سرزمین مرگ) نظرهاى دیگرى نیز وجود دارد، از جمله این كه حضرت هود علیه‌السلام پس از نفرین كردن كافران گفت اینك مرگ حاضر شده است.[۷۳]، یا حضرت صالح علیه‌السلام به آنجا كه رسید، درگذشت[۷۴] یا بنابر افسانه‌اى یونانى درختان آنجا (كندر و بخور كه وادى حضرموت به تولید آن شهره بوده است) بوى كشنده‌اى دارند.[۷۵]

پانویس

  1. ↑ رجوع کنید به <اطلس تاریخى اسلام>، نقشه 19.
  2. ↑ رجوع کنید به بن‌دغر، ص15؛ شاطرى، ج1، ص10؛ عبداللّه، ج2، ص242.
  3. ↑ رجوع کنید به حجرى یمانى، ج1، جزء2، ص263ـ264؛ شاطرى، همانجا.
  4. ↑ رجوع کنید به نقشه عمومى خاورمیانه؛ نیز رجوع کنید به بن‌دغر، همانجا؛ كحّاله، 1384، ص333ـ334.
  5. ↑ ص66.
  6. ↑ محافظه.
  7. ↑ عده ای حضر موت والمهره را منطقه ای وسیع در کنار عمان و عدن دانسته اند؛ المهره از «مهره بن حیدان» گرفته شده و نیز نام قبیله ای بوده است.
  8. ↑ پهناورترین استان یمن رجوع کنید به ادامه مقاله
  9. ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص24؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، نقشه 31.
  10. ↑ رجوع کنید به رازى، ص65.
  11. ↑ ابن‌خرداذبه، ص144؛ ادریسى، ج1، ص56؛ نیز رجوع کنید به یاقوت حموى، ذیل مادّه.
  12. ↑ بن‌دغر؛ مقحفى، 1985، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به همو، 1422، همانجا.
  13. ↑ 28% از مساحت كشور یمن.
  14. ↑ آمار 1379ش/2000.
  15. ↑ الجمهورى الیمنیة، ص35؛ الموسوعة العربیة، همانجا.
  16. ↑ رجوع کنید به مقحفى، 1422، همانجا؛ اكوع، قسم1، ص19، پانویس5؛ براى اطلاع كامل از این شهرها رجوع کنید به سَقّاف، ص15ـ19، و جاهاى دیگر.
  17. ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص25؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجا؛ الموسوعة العربیة، ذیل مادّه.
  18. ↑ رجوع کنید به ادامه مقاله.
  19. ↑ مركز استان أبین.
  20. ↑ حضرموت داخلى رجوع کنید به ادامه مقاله
  21. ↑ رجوع کنید به مقحفى، 1422، ذیل مادّه؛ اطلس الجمهوریه الیمنیة والعالم؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجاها.
  22. ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریه الیمنیة والعالم، ص35؛ الموسوعة العربیة، همانجا؛ نیز رجوع کنید به كحاله، 1384، ص334ـ342.
  23. ↑ 1384، ص343.
  24. ↑ نیز رجوع کنید به الموسوعة العربیة، همانجا.
  25. ↑ رجوع کنید به الموسوعة الیمنیة، ذیل مادّه؛ اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص25؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجا.
  26. ↑ شاطرى، ج1، ص61؛ زكریا، ص44.
  27. ↑ رجوع کنید به بكری‌یافعى، ص40؛ براى اطلاع بیشتر از وادی هاى حضرموت رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم؛ الموسوعة الیمنیة، همانجاها.
  28. ↑ رجوع کنید به كحاله، 1384، ص344ـ345؛ اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص26؛ نیز رجوع کنید به الموسوعة العربیة، همانجا.
  29. ↑ رجوع کنید به كحاله، 1384، ص345ـ349؛ بكرى یافعى، همانجا.
  30. ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص28.
  31. ↑ رجوع کنید به بكری‌یافعى، ص38ـ39؛ بن‌دغر، ص15؛ مقحفى، 1985، ذیل مادّه.
  32. ↑ كحاله، 1384، ص356؛ مقحفى، 1422، همانجا.
  33. ↑ كحاله، 1384؛ بن‌دغر، همانجاها.
  34. ↑ بكرى یافعى، همانجا.
  35. ↑ واسعى یمانى، ص67؛ كحاله، 1384، ص357؛ مقحفى، 1422، همانجا.
  36. ↑ كحاله، 1384، ص334؛ بكری‌یافعى، همانجا.
  37. ↑ احقاف، جمع حَقَفَ یعنى تپه‌هاى شنى درهم پیچیده.
  38. ↑ رجوع کنید به اصطخرى، ص25؛ یاقوت حموى، همانجا؛ واسعى یمانى، ص65؛ مقحفى، 1985، همانجا.
  39. ↑ بكرى، 1992، ج1، ص86؛ ابن‌اثیر، ج1، ص85؛ سقاف، ص16.
  40. ↑ رجوع کنید به سوره فجر: 6ـ7.
  41. ↑ رجوع کنید به مقحفى، 1422، همانجا؛ بن‌دغر، ص16ـ17.
  42. ↑ رجوع کنید به الموسوعة الیمنیة، همانجا؛ مقحفى، 1422، همانجا.
  43. ↑ رجوع کنید به برّو، ص71.
  44. ↑ ابن‌خرداذبه، ص138.
  45. ↑ ادریسى، همانجا.
  46. ↑ یاقوت‌حموى، همانجا.
  47. ↑ نیز رجوع کنید به بكرى، 1992، ج1، ص366.
  48. ↑ رجوع کنید به اصطخرى، همانجا؛ بكرى، 1992، ج1، ص92ـ93؛ بكری‌یافعى، ص44ـ45؛ مهران، ص245؛ نیز رجوع کنید به كحاله، 1384، ص350ـ355.
  49. ↑ رجوع کنید به بكری‌یافعى، ص42ـ43.
  50. ↑ رجوع کنید به بكرى، 1992، ج1، ص367؛ واسعى یمانى، ص66ـ67؛ جرافی‌یمنى، ص47.
  51. ↑ رجوع کنید به حامد، ج1، ص95، 101ـ102؛ شاطرى، ج1، ص48، 61؛ سقّاف، ص18ـ21.
  52. ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص33.
  53. ↑ رجوع کنید به بركاتى، ص120؛ واسعی‌یمانى، ص66؛ كحاله، 1384، ص355.
  54. ↑ رجوع کنید به یعقوبى، ج1، ص203؛ مقحفى، 1985؛ الموسوعة الیمنیة، همانجاها.
  55. ↑ رجوع کنید به مقحفى، 1422، همانجا.
  56. ↑ رجوع کنید به بركاتى، همانجا؛ كحاله، 1384، ص354.
  57. ↑ مقدسى، ص87؛ زبیدى، ذیل مادّه.
  58. ↑ رجوع کنید به كحاله، 1384؛ بركاتى، همانجاها؛ واسعی‌یمانى، ص66ـ67.
  59. ↑ رجوع کنید به كامل، ص108؛ شاطرى، ج1، ص43.
  60. ↑ رجوع کنید به مهران، ص237، 244.
  61. ↑ رجوع کنید به هود: 53؛ سوره اعراف: 70؛ سوره احقاف: 22؛ نیز رجوع کنید به بت/ بت‌پرستى.
  62. ↑ بلاذرى، ص103؛ نیز رجوع کنید به جزیرةالعرب.
  63. ↑ یاقوت حموى؛ زبیدى، همانجاها؛ حجری‌یمانى، ج1، جزء2، ص 264؛ نیز رجوع کنید به بكرى، 1403، ج2، ص455؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
  64. ↑ رجوع کنید به ابن‌خرداذبه، ص143؛ ابن‌حائك، ص323 و پانویس4؛ ابن‌مجاور، ص253؛ سقاف، ص15؛ بكری‌یافعى، ص37.
  65. ↑ 370ـ286ق‌م؛ ج2، ص235
  66. ↑ 63ق م ـ 19م؛ ج7، ص311، 313.
  67. ↑ 23ـ79م؛ ج2، كتاب 34، ص455
  68. ↑ نیز رجوع کنید به مهران، ص235؛ بن‌دغر، ص12.
  69. ↑ رجوع کنید به سفر پیدایش، 26:10؛ كتاب اول تواریخ ایام، 20:1.
  70. ↑ براى نمونه رجوع کنید به ابن‌حبیب، ص1ـ2؛ رازى، ص71؛ ابن‌مجاور، ص252.
  71. ↑ رجوع کنید به یاقوت‌حموى، همانجا؛ واسعی‌یمانى، ص65.
  72. ↑ 1402، ج1، ص282.
  73. ↑ بكرى یافعى، ص38.
  74. ↑ زبیدى، همانجا.
  75. ↑ مقحفى، 1985؛ همو، 1422، همانجاها.


منابع

  • دانشنامه جهان اسلام، مدخل حَضْرَمَوْت از ستار عودی.
  • داوود کریملو، آشنایی با کشور یمن، موعود، شماره 107، دی ماه 1388.
  • تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان.
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=حضر_موت&oldid=124794»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا