آزادگی

آزادى و اختیار

آفرینش انسان بر پایه آزادى جان، و بر اساس استقلال در امور حیات و اختیار در انتخاب است. احدى حق ندارد كسى را به بردگى و بندگى خود درآورد و او را براى خواسته هاى خود به اسارت بگیرد. سلب آزادى و استقلال و اختیار از هر انسانى گناه كبیره و جنایت بزرگ است. آزادى و اختیار با وجود انسان آمیخته و سرشت آدمى با این حقیقت آفریده شده است. آزادى و استقلال از بزرگترین نعمت هاى حق بر وجود انسان و عالی¬ترین منبع براى رشد و كمال و رسیدن به مقامات عالیه ظاهرى و باطنى است. حرف زور شنیدن و زیر بار زور رفتن و قبول ستم، از بزرگترین گناهان و موجب دور شدن از رحمت حق و به خطر افتادن منافع مادى و معنوی است. آزادى و حریت و بناى انتخاب و اراده اى كه حضرت حق براى رشد و كمال و شكوفائى استعداد به انسان عنایت فرموده حفظش واجب و به هنگام هجوم خطر باید از آن گرچه به قیمت از دست دادن جان باشد جانبدارى كرد.

تعریف آزادی

دهخدا کلمه آزادگی را حریت، جوانمردی، اصالت، نجابت، شرافت و مروت و... تعریف می کند. معمولا کلمه آزادگی در کنار آزادی به کار می¬رود ولی این دو تفاوتها¬ یی با هم دارند. «آزادی» در مقابل بردگی، اصطلاحی حقوقی و اجتماعی است و به معنای رهایی تن از اسارت و نیز خلاصی از تنگناهای زندگی و انتخاب آگاهانه مسیر حق است امّا «آزادگی»، برتر از آزادی است و نوعی رهایی انسان از قید و بندهای ذلّت آور است و نیز به معنای رهایی عقل و جان آدمی از زندان نفس و شهوت و گام برداشتن در وادی عشق و حیرت است. تعلّقات و پای‌بندی‌های انسان به دنیا، ثروت، اقوام، مقام، فرزند و... در مسیر آزادی روح او، مانع ایجاد می‌كند و اسارت در برابر تمنّیات نفسانی، نشانه ضعف اراده بشری است. این آزادی درونی، پله اول نردبان کمال و مقدمه‌ای برای رسیدن به درجات بالای آزادی، یعنی آزادگی نفس است. آزادگی در اوج ارزش‌های انسانی قرار دارد و آدمی را از خوی پست حیوانی به بلندای معرفت و معنویت و از خاک به افلاک می‌رساند.

آزادگی در اسلام

اسلام درباره آزادى و آزادگی به عنوان یك ارزش، اعتراف كرده، اما نه ارزش منحصر به فرد و نه آزادى با آن تعبیرها و تفسیرهاى ساختگى، بلكه آزادى به معناى واقعى. حضرت على علیه‌السلام در وصیت‌نامه‌اش به امام حسن علیه‌السلام، در نهج‌البلاغه، مى‌فرماید:« وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِیةٍ »

نفس و جان و روان خودت را گرامى بدار و از هر كار و پست و از هر پستى محترم بدار. نمى‌گوید مثلاً جان خودت را گرفتار مكن، مى‌گوید: « أَكْرِمْ » یعنى احترام ذات خودت را حفظ كن و تن به پستى نده. همان طور كه قرآن مى‌فرماید "بزرگ‌ترین باختن‌ها، باختن خود است" این ‌جا نیز على علیه‌السلام همان معنا را به تعبیر دیگر مى‌گوید:« وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً»

پسرم براى هرچه كه از دست بدهى و بفروشى مى‌توان قیمت گذاشت ولى یك چیز دارى كه اگر آن را بفروشى بهایى در همه جهان براى آن پیدا نمى‌كنى و آن خودت هستى، یعنى همان نفس و جان و روحت؛ اگر روحت را بفروشى و تمام دنیا را به تو بدهند، دیگر برابرى نمى‌كند. هرچند تو را بدانچه خواهانى رساند. نیز مى‌فرماید:« وَ لَا تَكُنْ عَبْدَ غَیرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّا »

پسرم هرگز بنده دیگرى مباش، زیرا خدا تو را آزاد آفریده است.آزادگی در آن است که انسان کرامت و شرافت خویش را بشناسد و تن به پستی و ذلت و حقارت نفس و اسارت دنیا و زیر پا نهادن ارزش‌های انسانی ندهد.

نمونه بارز آزادگی

در پیچ و خم‌ها و فراز و نشیب‌های زندگی، گاهی صحنه‌هایی پیش می‌آید که انسان‌ها به خاطر رسیدن به دنیا یا حفظ دارایی ها و تامین تمنیّات و خواسته‌ها یا چند روز زنده ماندن، هر گونه حقارت و اسارت را می‌پذیرید. اما احرار و آزادگان، گاهی با ایثار جان هم، بهای «آزادگی» را می‌پردازند و تن به ذلت نمی‌دهند.امام حسین علیه‌السلام که خود سرور آزادگان جهانیان است در این مورد می¬فرماید:«مَوتٌ فی عِزٍّ خَیرٌ من حَیاةٍ فی ذُلٍّ»

مردن با عزت بهتر از زندگى با ذلت است. آن روزى كه آن بزرگوار شهید شد این اشعار را خواند:

الموت خیر من ركوب العار و العار اولى من دخول النار

این نگرش به زندگی، ویژه آزادگان است. نهضت عاشورا جلوه بارزی از آزادگی در مورد امام حسین علیه‌السلام و خاندان و یاران شهید اوست و اگر آزادگی نبود امام تن به بیعت می‌داد و کشته نمی‌شد. وقتی می‌‌خواستند به زور از آن حضرت بیعت بگیرند، منطقش این بود که: «لا وَ اللَّهِ لَاأُعْطِیكُمْ بِیدِی إِعْطَاءَ الذَّلِیلِِ وَ لَا أَفِرُّ فِرَارَ الْعَبِید»

نه بخدا قسم، من خودم را بدست خویشتن ذلیل شما نخواهم كرد و نظیر غلام‌ها فرار نخواهم نمود یعنی نه ذلت و نه تسلیم !

صحنه کربلا نیز جلوه دیگری از این آزادگی بود که از میان دو امر شمشیر یا ذلت، مرگ با افتخار را پذیرفت و به استقبال شمشیرهای دشمن‌ رفت و فرمود:«أَلَا وَ إِنَّ الدَّعِی ابْنَ الدَّعِی- قَدْ تَرَكَنِی بَینَ السِّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ- وَ هَیهَاتَ لَهُ ذَلِكَ هَیهَاتَ مِنِّی الذِّلَّة»

آگاه باشید زنازاده كه پسر زنازاده است مرا بین شمشیر كشیدن و ذلت قرار داده است. هیهات است براى او! هیهات كه من ذلت را بپذیرم! بر ما گمان بردگی زور برده‌اند ای مرگ، همتی! که نخواهیم این قیود انسان‌های آزاده‌، در لحظات حساس و دشوار انتخاب، مرگ سرخ و مبارزه خونین را بر می‌گزینند و فداکارانه جان می‌بازند تا به سعادت شهادت برسند و جامعه خود را آزاد کنند. اگر آزادیخواهان و آزادگان جهان، در راه استقلال و رهایی از ستم و طاغوتها می‌جنگند و الگویشان قهرمانی‌های شهدای کربلا است در سایه همین درس «آزادگی» است که ارمغان عاشورا برای همیشه تاریخ است.

آزادگی در روایات اسلامی

در برخی روایات اسلامی حریت و آزادگی انسان منوط به ترك شهوت قلمداد شده و بندگی شهوت را بدترین و شدیدترین نوع بردگی و ضد آزادی دانسته‌اند، چنانكه امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این باره می‌فرماید: «مَنْ تَركَ الشَّهَواتِ كَانَ حُرّا»

هر كس خواهشهای نفسانی را فرو گذارد، آزادمرد است.» و نیز در روایت دیگری می‌فرماید: «عَبْدُ الشَّهْوَةِ أَذَلُّ مِنْ عَبْدِالرِّقِ»

بنده خواهشهای نفسانی خوارتر است از بنده بردگی(بنده مملوك). چراکه بندگى شهوت باعث خوارى در آخرت مى‌شود بخلاف این بندگى مملوک و در دنیا نیز گاه ذلتی كه به سبب بندگى شهوت حاصل مى‌شود زیادتر از ذلت این بندگی مملوک می باشد.در روایت دیگری می‌فرماید: «عَبْدُ الشَّهْوَةِ أَسیرٌ لاینْفَكُّ أُسْرُهُ»

بنده شهوت و خواهشهای نفسانی اسیری است كه اسارتش دائمی است و از آن خلاصى نمی یابد.

عوامل آزادگی

در منابع اسلامی، بندگی خالص خداوند، تزكیه نفس، رعایت زهد و تقوا، كار و تلاش و دوری از طمع ورزی، مخالفت با هوای نفس، از عوامل آزادگی به شمار می‌روند.

همنطور که گفته شد در برخی از روایات، زهد و تقوا به عنوان عامل آزادگی انسان توصیف شده است، مانند: 1- زهد: امام علی علیه‌السلام فرمودند: «هر كس به دنیا پشت كند و به آن بى‌رغبت باشد ، نفس خویش را آزاد كرده و پروردگار خود را راضى و خشنود ساخته است.»

2- تقوا: امام علی علیه‌السلام فرمودند: «همانا پرهیزگارى و تقوای الهی كلید هر در بسته و ذخیره‌ای براى روز بازگشت و رستاخیز و عامل آزادگی از هرگونه بردگی و نجات از هرگونه هلاكت است.»

3- طمع ورزی: امام علیه‌السلام در این باره می‌فرماید: «الطَّمَعُ رِقٌّ مُخَلَّدٌ»

طمع كاری، بندگی دائمى و همیشگی است؛ زیرا صاحب طمع همیشه خود را بمنزله بنده کسانی قرار می دهد كه از ایشان طمع دارد. در روایت دیگری می‌فرماید: «لا یسْتَرِقَنَّكَ الطَّمَعُ وَقَدْ جَعَلَكَ اللّه‌ُ حُرّا»

معقول نیست كسى كه حق تعالى او را آزاد گردانیده باشد او خود را بنده و برده طمع گرداند.

4- بی نیازی از دیگران: امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «به سوی هر کسی که می خواهی دست حاجت دراز کن تا اسیر او باشی».

زیرا هر کس كه حاجتى به¬كسى داشته باشد تملّق و فروتنى كند به¬او مانند كسى كه اسیر او باشد و در بند او افتد. در جای دیگری می¬فرمایند: «ازهر کسی هم که بی نیازی کنی، مثل او خواهی بود».

زیرا كه كسى كه از كسى بى‌نیاز باشد و طمع نكند نباید به او تملّق و فروتنى بكند و هر نحو كه او با این رفتار كند این هم با او رفتار می کند پس گویا مثل اوست. نیز می فرمایند: «به هر کس که می خواهی احسان و نیکی بکن تا امیر و فرمان فرماى او باشی». زیرا اگر کسی به دیگری احسان كند وی فرمان¬بردار او می¬شود.

آزادگی در آیات قرآن

آیات قرآن ضمن دعوت به بندگی خداوند و برحذر داشتن از بندگی غیرخدا، تصریح می‌كند كه بندگی او باعث اخلاص در دین، دوری از پلیدی، راه درست و رهایی از هرگونه ظلمت و گمراهی است. «إنَّنی أَنَا اللّه‌ لا إله إلاّ أَنَا فَاعْبُدْنی» «من اللّه‌ هستم، معبودی جز من نیست، پس مرا بپرست.»

«وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتّی یأْتِیكَ الْیقینُ»؛ «و پروردگارت را عبادت كن تا یقین [= مرگ] به سراغت آید.»

«فَأْعْبُدِ اللّه‌َ مُخْلِصا لَهُ الّدینَ» «پس خدا را پرستش كن و دین خود را برای او خالص گردان.»

«لا إلهَ إلاّ أَنَا فَأْعْبُدُون» «معبودی جز من نیست، پس تنها مرا پرستش كنید.»

آیات فوق بیانگر این است كه آزادی واقعی تنها در بندگی خداوند میسر است. بنابراین، انسانها اگرچه در پرستش و بندگی آزاد هستند لكن بندگی غیرخداوند متعال عین اسارت و بردگی است. از نظر اسلام آزادی تنها در بندگی خالص خداوند است و تن دادن به گناه و شهوات، عین اسارت و بردگی است.

آزادی و آزادگی از نظر عرفا و شعرا

عرفا و شعرای ما از حریت و آزادی و آزادگی مخصوصا آزادی معنوی بسیار گفته¬اند. حافظ خود را غلام همت آن می¬داند که در زیر این چرخ کبود از هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است. او در میان همه درختان، تنها به حال سرو رشک می¬برد که «از بار غم آزاد آمده است». منظور این بزرگان از آزادی، رهایی از قید تعلق خاطر است؛ یعنی دلبستگی نداشتن، شیفته و فریفته نبودن. ولی آزادی و آزادگی چیزی بیشتر از دلبستگی نداشتن می¬خواهد. رشته¬هائی که آدمی را وابسته و ذلیل و ضعیف می¬سازد، تنها از ناحیه قلب و تعلقات قلبی نیست. اُنس جسم و روح به شرائط اضافی و مصنوعی که ابتداء برای زیباتر کردن و رونق بخشیدن به زندگی و یا برای کسب قدرت و قوت بیشتر به وجود می¬آید و بعد به شکل یک اعتیاد « طبیعت ثانیه » می¬گردد، رشته¬های قویتری برای اسارت انسان به شمار می¬رود و بیش از تعلقات قلبی، آدمی را زبون می سازد. دلبستگی نداشتن شرط لازم آزادگی است اما شرط کافی نیست، عادت به قناعت در نعمتها و پرهیز از زیاده خواهی، شرط دیگر آزادگی است.

منابع

آزادگی،علی اكبريان تبريزی، سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع) ( بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی : 5 اردیبهشت 1391.