النهایه فی غریب الحدیث و الاثر (کتاب)

النهاية في غريب الحديث والأثر نوشته ابن اثیر جزری از علمای اهل سنت يکي از مهم‌ترين کتاب‌هاي غریب الحدیث است.

مؤلف

ابن اثير، ابوالسعادات مجدالدين مبارك بن محمد شيبانى موصلى (544-606 ق) رجالى، مفسر، محدث، ادیب و فقيه شافعى در عراق است.

او ثلث عمر خود را در زادگاهش گذراند و در ۲۱ سالگي راهي موصل شد تا بتواند از زمينه هاي علمي آن ديار بيشتر بهره گيرد. (البداية والنهاية، ج۱۳، ص۶۶؛ معجم الأدباء، ج۱۷، ص۷۳)

ابن اثیر در ادبيات عرب، از اساتيدي هم‌چون ابومحمّد سعيد بن هان بغدادي نحوي و علي ابن حرم مکّي بن ريان ماکيني نحوي عزيز، بهره گرفته است. (معجم الأدباء، ج۱۷، ص۷۱؛ المکتبة العصريه، ج۲، ص۲۷۴؛ إنباه الرواة علي أنباه النحّاه، ج۳، ص۲۵۷)

ابن اثیر در سفري که به حج داشته است در بين راه به بغداد نيز سفر مي کند و در آنجا نيز از تعدادي از علماي آن ديار حديث مي شنود که ابن کليب، عبدالوهاب بن سکينه و ابوالقاسم صاحب بن خل، از آن جمله‌اند. (همان‌جا؛ بغية الوعاة، ج۲، ص۲۷۴. وي پس از بازگشت از بغداد به دستگاه حکومت در موصل نزديک مي شود و کم کم مورد توجه درباريان قرار مي گيرد و نزد آنان جايگاهي رفيع يافت تا جايي که از طرف نورالدين، حاکم وقت پيشنهاد وزارت به او داده مي شود. ر.ك: وفيات الأعيان، ج۴، ص۱۴۱)

ابن اثير در اواخر عمرش مريض و فلج مي‌شود و از حرکت مي ماند و اين مرض تا هنگام وفاتش او را رها نمي‌سازد. ابن خلکان معتقد است همه کتاب‌هاي ابن اثير در همين ايام مريضي‌اش و به صورت املاء بر شاگردانش نوشته شده است. (الأعيان، ج۴، ص۱۴۲)

وي در علوم علوم مرتبط با موضوع غريب الحديث، همچون حديث، تفسير، ادبيات و لغت، صاحب نظر بوده است.

کتاب معروف دیگر ابن اثیر "جامع الأصول في أحاديث الرسول صلي الله عليه و آله" است.

سبک كتاب نهاية

ابن اثير در نگارش اين اثر ضمن بهره گیری از کتابهای غریب الحدیث پیش از خود، احاديث غريبى را كه در متون و منابع دينى پراكنده است گرد آورده و به شرح و توضيح آنها از جهت لغوى پرداخته است.

كتاب طبق حروف معجم تنظيم شده است. در هر باب مؤلف ريشه لغتى را كه در حديث بكار رفته ذكر مى‌كند، سپس حديث و يا سخن صحابى يا تابعى را بيان كرده و پس از آن به شرح لغت مورد نظر مى‌پردازد.

نسخه شناسى

اين كتاب اولين بار در تهران در سال 1369 هجرى به صورت چاپ سنگى در يك مجلد داراى 1909 ورق به طبع رسيد. چاپى هم در قاهره به سال 1308 هجرى از اين كتاب صورت گرفته است.

چاپ دوم اين كتاب توسط مكتبة عثمانية در سال 1311 هجرى صورت گرفت. در 4 جلد كه در حاشيه آن «الدر النثير» سيوطى نيز آمده است. «الدر النثير» خلاصه نهاية است. چاپ سوم آن توسط مطعبة خيريه در سال 1318 هجرى در 4 جزء منتشر شد كه در پائين آن «الدر النثير» نيز آمده است.

نسخه‌هاى خطى «النهاية» در «دارالكتب المصرية» به وفور يافت مى‌شود.

كتاب موجود در برنامه در چهار جلد توسط انتشارات موسسه اسماعيليان در قم به سال 1367 براى چهارمين بار به چاپ رسيده است. اين چاپ همراه با تحقيقات طاهر احمد الزاوى و محمود محمد الطناحي مى‌باشد.

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت علیهم السلام، بخش کتابشناسی.
• جايگاه ابن اثير و کتاب النهاية في غريب الحديث والأثر، محمد ملکی نهاوندی، مجله حديث انديشه، سال چهارم و پنجم، شماره 8-9 (پياپي 21)، تابستان 1389، ص91 در دسترس در سایت حدیث نت، بازیابی: 26 اردیبهشت 1392.