نمونه بینات در شأن نزول آیات (کتاب)

منبع: نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و ساير مفسرين خاصه و عامه

نویسنده: محمدباقر محقق

این مقاله گزیده‌ای است از مقاله کتاب‌شناسی توصیفی این اثر در نرم‌افزار جامع التفاسیر

معرفی کتاب:

این کتاب در اصل براى كنگره هزاره شیخ طوسی در دانشگاه فردوسى مشهد و بیشتر با بهره‌گیری از تفسیر تبیان شیخ طوسی تهيه شده است و در عین حال آرا و عقايد دانشمندان متأخر و متقدم اهل سنت و شيعه است كه توسط مؤلف تحقيق و جمع آورى شده است و براى اين كار تفاسير فراوان و كتب اسباب نزول را كاويده است. اين كتاب يكى از كتب جامع درباره اسباب نزول آيات قرآن به زبان فارسى است و خلاء اين موضوع با اين اثر تا حدى برطرف گرديد.

روش مؤلف در نمونه بينات:

ايشان در بيان كلى از روش خود در مقدمه مى نويسد: «ما اينك تمامى آيات و سورى كه داراى شأن نزول است، خواه از نظر مفسرين و علماى عامه و خواه از نظر مفسرين و علماء خاصه و خواه از نظر هر دو فرقه كه ممكن است درباره شأن نزولى داراى عقيده واحد باشند (چنان كه در بيشتر آيات يك چنين عقيده واحدى به چشم مى خورد) ذكر نموده و آيات و سورى را كه شيخ بزرگوار ما، بدان اشارت نموده اند با علامت مخصوص «طوسى» در جنب هر آيه ذكر كرده و اگر ديگران از علماء و مفسرين عامه و خاصه داراى عقيده اى باشند، خواه موافق و خواه مخالف در پاورقى به ذكر آن پرداخته ايم.

و شأن نزول آياتى كه داراى چنين علامت مخصوص نباشد، از ساير مفسرين خاصه يا عامه است كه مستند آن نيز در پاورقى مذكور گرديده است و اگر احياناً در اين گونه آيات شيخ ما داراى عقيده و آرائى باشند و يا اين كه مطالبى كه ديگران به عنوان شأن نزول در آيات ذكر نموده، شيخ هم آن را متذكر گرديده ولى به عنوان شأن نزول نياورده، بدان هم اشارت نموده و ذكر كرده ايم.

ناگفته نماند كه در پاره اى از مراتب توضيحات و تذكراتى كه به بعضى از مفسران عامه يا خاصه كه كوشيده اند، تعصبات مذهبى را درباره بعضى از شأن نزول آيات بر ذكر حقايق ترجيح دهند، داده شده و سعى گرديده كه با ذكر دلائل و براهين، مورد شأن نزول مزبور، خارج از تعصب مذهبى بررسى و روشن گردد.

مؤلف ترتيب شأن نزول استخراجى شيخ كه طبق ترتيب سور و آيات است؛ حفظ نموده، در هر مورد شأن نزول را با ذكر آيه يا فراز مورد بحث آغاز مى كند. تتمه آيه و ترجمه اى از آيه را در پاورقى ارائه مى دهد.

تعداد آياتى كه شأن نزول آن‌ها ذكر شده است :

مؤلف در مقدمه مى نويسد: «توجه به اين نكته قابل اهميت است كه تمامى شأن نزول مذكور در اين كتاب در هيچ يك از تفاسير هر دو فرقه (خاصه و عامه) چه از متقدمين و چه از متأخرين به تمام و كمال يافت نخواهد شد، چه آن كه از 1240 (هزار و دويست و چهل) آيه كه داراى شأن نزول بوده و در اين مجموعه به ذكر آن پرداخته ايم در تفسير تبيان شیخ طوسی، فقط ذكر شأن نزول 436 (چهارصد و سى و شش) آيه آمده است و بقيه، يادآورى نشده و اين عدم يادآورى يا به خاطر آن بوده كه شيخ معتقد به شأن نزول آن آيات نبوده و يا ممكن است برخى از آياتى كه داراى شأن نزول بوده، شيخ از قلم انداخته و يا اين كه موضوعى كه ديگران به عنوان شأن نزول ذكر نموده اند، شيخ هم متذكر شده ولى به عنوان شأن نزول نياورده است، چنان كه در ساير تفاسير فريقين اين موضوعات نيز به چشم مى خورد.

منابع كتاب نمونه بينات:

ايشان مى فرمايد: «براى نوشتن اين كتاب به حدود 200 كتاب مراجعه كرده است»، عمده منابعى كه مورد استفاده قرار گرفته را به شرح ذيل مى توان نام برد:

• 1. لباب النقول سيوطى ؛

• 2. اسباب نزول واحدى ؛

• 3. تفسير مجمع البيان ؛

• 4. تفسير طبرى ؛

• 5. تفسير ثعلبى ؛

• 6. كشف الاسرار؛

• 7. تفسير قمى ؛

• 8. تفسير روض الجنان ؛

• 9. تفسير گازر (جلاءالاذهان و جلاءالاحزان)؛

• 10. تفسير عبدالرزاق؛

• 11. تفسير ابن مردويه ؛

• 12. تفسير ابن منذر؛

• 13. تفسير عياشى ؛

• 14. تفسير ثعالبى ؛

• 15. تفسير قاضى عبدالجبار معتزلى ؛

• 16. تفسير البرهان ؛

• 17. تفسير ابن ابى‌حاتم ؛

• 18. تفسير ابن مسعود؛

• 19. ابن عساكر؛

• 20. اختصاص شیخ مفید؛

• 21. الفرائض از ابن حبان ؛

• 22. صحاح سته اهل سنت ؛

• 23. دلائل النبوة بيهقى ؛

• 24. البعث بيهقى ؛

• 25. مسند ابويعلى ؛

• 26. فضائل امیرالمومنین از موفق بن احمد از علماى عامه ؛

• 27. مستدرك حاكم ؛

• 28. المناقب از ابن مغازلى شافعى ؛

• 29. طبقات ابن سعد؛

• 30. مصباح الانوار شيخ ؛

• 31. هواتف الجان از خرائطى ؛

• 32. تاريخ خطيب ؛

• 33. تفسير طبرانى ؛

• 34. نهج البيان از شيبانى ؛

• 35. العظمة از ابوالشيخ ؛

• 36. المصنف از عبدالرزاق ؛

• 37. تفسير اسحق بن راهوية؛

• 38. دلائل ابونعيم ؛

• 39. فتح البارى ابن حجر؛

• 40. رجال كشى ؛

• 41. تفسير عبدالغنى بن سعيد ثقفى ؛

• 42. امالى شیخ طوسی؛

• 43. امالى شیخ مفید؛

• 44. شعب الايمان بيهقى ؛

• 45. روضة الواعظين ؛

• 46. النبوة از ابن بابويه ؛

• 47. مناقب ابن شهر آشوب ؛

• 48. تفسير ابوحمزه ثمالى ؛

• 49. مقاتل الطالبين ؛

• 50. مغازى اموى ؛

• 51. سنن سعيد بن منصور؛

• 52. كامل الزيارات جعفر بن محمد بن قولويه ؛

• 53. مجالس شيخ طوسى ؛

• 54. الاوسط از طبرانى ؛

• 55. تفسير قشيرى .

چاپ‌هاى كتاب:

كتاب نمونه بينات از طرف انتشارات اسلامى تهران در سال 1350 هجرى شمسى از زير چاپ بيرون آمد و تا سال 1361 براى چهارمين بار تجديد چاپ گرديد. مؤلف ضمن مقدمه اى، از سبب تأليف كتاب ذكرى به ميان آورده، شرح مختصرى از حالات شیخ طوسی و شناختن شأن نزول نيز عنوان‌هاى ديگر مطالب مقدمه كتاب مى باشد.