تاریخ تفسیر

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

منبع: قرآن در اسلام

نویسنده: علامه طباطبائی رحمه‌الله

تفسير الفاظ قرآن مجيد و پيدايش و سير آن

تفسير و بيان الفاظ و عبارت قرآن مجيد از عصر نزول شروع شده و شخص پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله به تعلیم قرآن و بيان معانى و مقاصد آيات كريمه آن مى‌پرداخته است. چنان كه خداى متعال مى‌فرمايد: «وانزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم؛ و نازل كرديم بر تو كتاب را تا براى مردم آنچه را بر ايشان فرو فرستاده شده بيان نمائى». (سوره نحل، آيه 44)

و مى‌فرمايد: «هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلو عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب والحكمة؛ اوست - خدا است - كه در امى‌ها پيغمبرى از خودشان برانگيخت كه آيات او را برايشان مى‌خواند و ايشان را تزكيه مى‌كند و كتاب و حكمت را به ايشان ياد مى‌دهد و تعليم مى‌كند». (سوره جمعه، آيه 2)

و در زمان آن حضرت به امر وى جمعى به قرائت و ضبط و حفظ قرآن اشتغال داشتند كه قراء ناميده مى‌شدند و پس از رحلت صحابه آن حضرت و پس از ايشان ساير مسلمانان به تفسير قرآن اشتغال داشتند و تاكنون دارند.

علم تفسير و طبقات مفسرين

پس از رحلت پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله جمعى از صحابه مانند ابى بن كعب و عبدالله بن مسعود و جابر بن عبدالله و ابوسعيد خدرى و عبدالله بن زبير و عبدالله بن عمر و انس و ابوهريره و ابوموسى و از همه معروفتر عبدالله بن عباس به تفسير اشتغال داشتند و روش‌شان در تفسير اين بود كه گاهى آنچه از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله در معانى آيات قرآنى شنيده بودند در شكل روايت مسند نقل مى‌كردند.

اين احاديث از اول تا آخر قرآن جمعاً دويست و چهل و چند حديثند كه سند بسيارى از آن‌ها ضعيف و متن برخى از آن‌ها منكر است و گاهى تفسير آيات را در صورت اظهارنظر بى‌ اين كه به پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله اسناد دهند، القاء مى‌كردند.

متأخرين اهل تفسير از اهل سنت اين قسم را نيز جزء روایات نبوى در تفسير مى‌شمارند زيرا صحابه علم قرآن را از مقام رسالت آموخته‌اند و مستبعد است كه خودشان از خود چيزى گفته باشند. ولى دليلى قاطع بر اين سخن نيست، علاوه به این که مقدار زيادى از اين قسم روایاتى است كه در اسباب نزول آيات و قصص تاريخى آن‌ها وارد شده و همچنين در ميان اين روایات صحابى بسيارى از سخنان علماء يهود كه مسلمان شده بودند مانند كعب الاحبار و غيره بدون اسناد يافت مى‌شود.

و همچنين ابن عباس بيشتر اوقات در معنى آيات به شعر تمثل مى‌كرد چنان كه در روايتى كه از ابن عباس در سؤالات نافع بن ازرق نقل شده در جواب دويست و اندى سؤال به اشعار عرب متمثل مى‌شود و سيوطى در كتاب اتقان صد و نود سؤال از آن جمله را روايت مى‌كند و با اين حال روایاتى را كه از مفسرين صحابه رسيده، نمى‌توان روایات نبوى شمرد و اعمال نظر را از صحابه نفى كرد و مفسرين صحابه را اهل طبقه اول گرفته‌اند.

طبقه دوم جماعت تابعين هستند كه شاگردان مفسرين صحابه مى‌باشند مانند مجاهد و سعيد بن جبير و عكرمه و ضحاك و از اين طبقه است حسن بصرى و عطاء بن ابى‌رباح و عطاء بن ابى‌مسلم و ابوالعاليه و محمد بن كعب قرظى و قتاده و عطيه و زيد بن اسلم و طاوس يمانى.

طبقه سوم شاگردان طبقه دوم مى‌باشند مانند ربيع بن انس و عبدالرحمن بن زيد بن اسلم و ابوصالح كلبى و نظراء ايشان: و طريقه تابعين در تفسير اين بود كه تفسير آيات را گاهى در شكل روايت از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله يا صحابه نقل مى‌كردند و گاهى معنى آيه را بى‌ اين كه به کسی اسناد دهند در صورت اظهارنظر ايراد مى‌كردند و متأخرين مفسرين با اين اقوال نيز معامله روایات نبوى نموده آنها را روایات موقوفه مي‌شمارند و قدماء مفسرين به اين دو طبقه اطلاق مي‌شود.

طبقه چهارم طبقه اولين مؤلفين تفسير است مانند سفيان بن عيينه و وكيع بن جراح و شعبة بن حجاج و عبد بن حميد و غير ايشان و از اين طبقه است ابن جرير طبرى صاحب تفسير معروف.

طريقه اين طبقه نيز اين گونه بود كه اقوال صحابه و تابعين را در صورت روايت‌هاى معنعن در تاليفات تفسيرى خود وارد مى‌كردند و از نظر استقلالى خوددارى مى‌نمودند، جز اين كه ابن جرير طبرى در تفسير خود گاهى در ترجيح ميان اقوال اظهارنظر مى‌كند و طبقات متاخرين از اين طائفه شروع مى‌شود.

طبقه پنجم كسانى هستند كه روایات را با حذف اسناد در تأليفات خود درج كردند و به مجرد نقل اقوال قناعت نمودند. بعضى از علماء گفته‌اند كه اختلال نظم تفسير از همين جا شروع گرديده و اقوال زيادى در اين تفاسير بدون مراعات صحت و اعتبار نقل و تشخيص ‍ سند به صحابه و تابعين نسبت داده شده و در اثر اين هرج و مرج دخيل بسيارى بوجود آمده و اعتبار اقوال متزلزل شده است.

ولى كسي كه با دقت در روایات معنعن تفسير تدبر نمايد ترديد نخواهد داشت دس و وضع در ميان آن‌ها نيز فراوان است، اقوال متدافع و متناقض به تنها يك صحابى يا تابعى بسيار نسبت داده شده قصص و حكاياتى كه قطعى الكذب است در ميان اين روایات بسيار ديده مى‌شود و اسباب نزول و ناسخ و منسوخى كه با سياق آيات وفق نمي‌دهد يكى دو تا نيست كه قابل اغماض باشد و از اين جا است كه امام احمد بن حنبل (كه خود قبل از پيدايش اين طبقه بود) گفته است، سه چيز اصل ندارند: مغازى و ملاحم و روایات تفسير، و از امام شافعى نقل شده كه از ابن عباس نزديك به صد حديث فقط ثابت شده است.

طبقه ششم مفسرينى هستند كه پس از پيدايش علوم مختلفه و نضج آن‌ها در اسلام بوجود آمدند و متخصصين هر علم از راه فن مخصوص خود به تفسير پرداختند نحوى از راه نحو مانند زجاج و واحدى و ابى‌حيان كه از راه اعراب آيات بحث نموده‌اند، بيانى از راه بلاغت و فصاحت مانند زمخشرى در كشاف، متكلم از راه كلام مانند فخر رازى در تفسير كبير، عارف از راه عرفان مانند ابن عربى و عبدالرزاق كاشى در تفاسير خودشان و اخبارى از راه نقل اخبار مانند ثعلبى در تفسير خود و فقيه از راه فقه مانند قرطبى در تفسير خود و جمعى نيز تفاسيرى مختلط از علوم متفرقه نوشتند مانند تفسير روح البيان و تفسير روح المعانى و تفسير نيشابورى.

خدمت اين طبقه به عالم تفسير اين شد كه فن تفسير را از حالت جمود و ركودى كه در طبقات پنجگانه قبلى داشت بيرون آورده وارد مرحله بحث و نظر نمودند اگر چه كسي كه با نظر انصاف نگاه كند خواهد ديد كه در اغلب بحث‌ها تفسيرى اين طبقه نظريات علمى به قرآن تحميل شده و خود آيات قرآنى از مضامين خودشان استنطاق نشده‌اند.

روش مفسرين شيعه و طبقاتشان

طبقاتى كه ذكر شد طبقات مفسرين اهل سنت و جماعت بود و منشاء آن روش خاصى است كه از روز نخست در تفسير گرفته شده و آن معامله روايت نبوى است با اقوال صحابه و تابعين كه اعمال نظر در برابر آن از قبيل اجتهاد و در مقابل نص شمرده مى‌شد تا اختلال وضع اين روایات و آفتابى شدن تضاد و تناقض و دس و وضع در ميان آن‌ها اجازه اعمال نظر به طبقه ششم مفسرين داد. ولى روشى كه شيعه در تفسير قرآن اتحاذ نموده است غير اين روش مى‌باشد و در نتيجه اختلاف روش طبقه‌بندى مفسرين نيز سيماى ديگرى بخود مى‌گيرد.

شيعه به نص قرآن مجيد قول پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله را در تفسير آيات قرآن حجت مى‌داند و براى اقوال صحابه و تابعين مانند ساير مسلمين هيچ‌گونه حجيتى قائل نيست مگر از راه روايت از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله جز اين كه به نص خبر متواتر ثقلين قول عترت و اهل بيت را تالى قول پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و مانند آن حجت مى‌دانند و از اين روى در نقل و اخذ روایات تفسيرى تنها به روایاتى كه از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه اهل بيت علیه‌السلام نقل شده اكتفا كرده‌اند و طبقات خود را به ترتيب زيرين بوجود آورده‌اند:

طبقه اول كسانى كه روایات تفسير را از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه اهل بيت فراگرفته‌اند و در اصول خود به طور غيرمرتب ثبت كرده به روايت آن‌ها پرداخته‌اند مانند زراره و محمد بن مسلم و معروف و جرير و امثال ايشان.

طبقه دوم اهل تأليفات اولى تفسير مانند فرات بن ابراهيم و ابوحمزه ثمالى و عياشى و على بن ابراهيم قمى و نعمانى صاحب تفسير. شيوه اين طبقه مانند طبقه چهارم از مفسرين اهل سنت اين بود كه روایات ماثوره را كه از طبقه اول اخذ كرده بودند با اسناد در تأليفات خودشان درج مى‌كردند و از هر گونه اعمال نظر خوددارى مى‌نمودند.

و نظر به این که زمان دسترسى به ائمه اهل بيت علیه‌السلام طولانى بود و تقريباً سيصد سال ادامه داشت طبعاً اين دو طبقه ترتیب زمانى نداشته متداخل بودند و همچنين كسانى كه روایات را با حذف اسناد درج كنند بسيار كم بودند و در اين باب به عنوان نمونه تفسير عياشى موجود را بايد نام برد كه يكى از شاگردان عياشى از تأليف عياشى اسناد روایات را اختصارا حذف نموده و نسخه او به جای نسخه عياشى دائر گشته است.

طبقه سوم طبقه ارباب علوم متفرقه است مانند سيد رضى در تفسير ادبى خود و شیخ طوسی در تفسير كلامى خود كه تفسير تبيان است و صدرالمتألهين شيرازى در تفاسير فلسفى خود و ميبدى گنابادى در تفسير عرفانى خود و شيخ عبد على حويزى و سيد هاشم بحرانى و فيض كاشانى در تفسير نورالثقلين و برهان و صافى و كسانى ميان عده از علوم در تفاسيرشان جمع كرده‌اند مانند شيخ طبرسى در تفسير مجمع البيان كه از راه‌هاى مختلف لغت و نحو و قرائت و كلام و حديث بحث مى‌كند.