قباله

(قَباله يا قِباله) در لغت، مكتوبي را گويند كه در آن مي‌نويسند چيزي را كه انسان ملتزم مي‌گردد از كار و عمل و يا دين و جز آن و نيز چون كسي قبول كند چيزي را به‌ طور مقاطعه و نوشته‌اي بر طبق آن نويسد، آن نوشته عبارت است از قباله، ضمانت‌نامه و معاهده .

در قرآن مجيد، آيات بسياري به مكتوب نمودن قراردادهايي كه براي اشخاص، الزام و يا ديِنْي را ايجاد مي‌نمايد و همچنين توصيه مؤكد بر انجام درست آن و عدم تخطي از مفاد و شرايط قراردادها آمده است.

قباله‌ها، اسنادي هستند كه متضمن هر نوع قرارداد، تعهد و التزام بين دو طرف بوده و به تناسب داراي اَشكال و مضامين متفاوت هستند. قباله از نظر حقوقي، سند معامله، عقد و سند مالكيت است. البته در اينجا قباله‌ها به‌ عنوان يك دسته بزرگ از اسناد حقوقي محور بحث نيست بلكه عمدتاً به آن از نظر بخشي از مجموعه اسناد خطي كتابخانه نگريسته مي‌شود. از نظر شكل ظاهري قباله‌ها اشكال متفاوتي دارند، چنانكه به‌ شكل يك برگ و يا چند برگي و گاه به‌ صورت دفتر و يا طومار نيز ديده شده‌اند.

انواع

قباله از نظر مضمون و محتوا؛ شامل اسناد خريد و فروش (قطعي)، مصالحه‌نامه، اجاره‌نامه، تعهدنامه يا التزام‌نامه، عقدنامه و طلاق‌نامه، شهادت‌نامه و استشهادنامه، استعلام‌نامه و قسمت‌نامه است. نوعي از قباله‌ها، قباله ازدواج است. در قباله‌هاي ازدواج كه به شكل يك برگي و گاه دفتري بوده است، علاوه بر ذكر نام زوجين، نام پدر و القاب ايشان نيز مذكور است و نيز ميزان مهريه و صداق تعيين شده به شكل نقد و يا جنس و يا ملك نيز مي‌آمده؛ در برخي عقدنامه‌ها، سياهه جهيزيه زوجه هم ذكر مي‌شده كه به تصديق زوج، مهر مي‌خورده است. در اطراف عقدنامه‌ها مهر شهود و تصديق‌كنندگان بر وقوع اين عقد ديده مي‌شود.

از ديگر انواع قباله‌ها، اسناد معاملاتي است كه به‌ صورت قباله خريد و فروش قطعي، مصالحه نامه و يا اجاره‌نامه تنظيم مي‌شده و حاوي شرايط مورد معامله، حدود جغرافيايي ملك، مختصات موضوع مورد معامله، مبلغ تعيين شده، زمان مورد بحث، تعهدات هر يك از طرفين، و نيز شرايط فسخ معامله بوده و موارد مذكور بايد به‌ طور دقيق و با الفاظ عربي و عبارات فقهي بيان مي‌شد. برخي سندشناسان، انواع فرمان‌ها و احكام را به‌ جهت آن كه التزام و تعهد و قرار را نشان مي‌دهد، نوعي قباله مي‌دانند ولي به‌ سبب آن كه اين نوع اسناد در زندگي عادي اجتماع جاري نبوده و همه مردم را شامل نمي‌شده، از دايره اسناد عادي خارج و تنها از آن به‌ عنوان "سلطانيات" ياد مي‌شود.

نوعي ديگر از قباله، قسمت‌نامه است كه متضمن تقسيم مايملك فرد ميان افراد خانواده خود بود؛ با ذكر نام افراد و سهم دقيق هر يك از ايشان، همراه با مُهر شهود و تصديق‌كنندگان متن. قراردادهاي اداري و شركتي نوع ديگري از قباله‌هاست كه "شراكت نامه" ناميده مي‌شود. از آنجا كه محتواي اين قراردادها مانند قباله‌هاي خريد و فروش متضمن موضوع مورد شركت، مختصات، تعهدات، شرايط و مبلغ تعيين شده و نيز شرايط فسخ معامله بوده است، مي‌توان آنها را در رديف قباله‌ها طبقه‌بندي كرد.

اهميت قباله

قباله‌ها همواره در ميان خانواده‌ها چون مايملكي گرانبها حفظ مي‌شده است، به‌ همين دليل از لحاظ كميت در مجموعه اسناد بيشترين مقدار را به خود اختصاص داده‌اند. امروزه، مطالعه قباله‌ها مي‌تواند به شناخت بيشتر فرهنگ بومي منجر شود و اطلاعات گوناگوني در زمينه ويژگي‌هاي اجتماعي، تاريخي، جغرافيايي، اقتصادي و زندگي مردم در يك دوره تاريخي خاص در اختيار قرار دهد.

تزيينات و نگارش قباله‌ها

قباله‌ها اغلب به عربي نگارش شده و معمولاً با يك مطلع خاص آغاز مي‌شوند. چنانكه قباله‌هاي خريد و فروش بيشتر با عنوان "هوالمالك بالاستحقاق" و عقدنامه‌ها با مطلع "هوالمؤلف بين‌القلوب" شروع مي‌شوند.

متن قباله اغلب با خط شكسته نستعليق اما نه در يك امتداد، افقي به‌ شكلي كه اغلب در انتهاي سمت چپ (براي زيبايي) به سمت بالا كشيده مي‌شده، نگاشته مي‌شد.

شناخت اين ويژگي‌هاي نوشتاري كه براي خواندن و درك محتواي اين اسناد ضروري است، فن و هنر خاصي را مي‌طلبد.

اعتبار قانوني

ذكر اختيار و بالغ و عاقل بودن طرفين مورد معامله در انجام تعهد و معامله و عقد در متن قباله‌ها لازم و ضروري بود و در غير اين صورت، اين عقد و تعهد و معامله از درجه اعتبار و صحت ساقط مي‌شد. جهت اعتباربخشي به‌اين اسناد، معمولاً از ممهور كردن آن به مهر و تصديق شهود استفاده مي‌شد.

در اطراف سند (قباله) معمولاً جاي خالي گذاشته مي‌شد و اثر مُهر و تصديق شهود، بنا به موقعيت اجتماعي هر يك جاي خاصي را در اين فضا اشغال مي‌كرد. چنانكه در بالاي سند جاي مُهر و تصديق شهود طراز اول اجتماعي و در حاشيه اطراف سند و اغلب سمت راست، مهر و شهادتنامه كساني كه در مرتبه پايين‌تر اجتماعي بودند، قرار داشته است.

اندازه مهر شهود و يا طرفين معامله بنا به موقعيت اجتماعي ايشان، كوچك يا بزرگ و داراي حاشيه و متن خاص بوده و گاه به‌ جاي اسم، عنوان و لقب از يك كلام قرآني و يا ادعيه بر روي مهر استفاده مي‌شده، به‌ گونه‌اي كه اين كلام متضمن نام صاحب مهر بوده است. به‌ طور مثال: "قال اني عبدالله" و يا "سلام علي ابراهيم".

در قباله‌هاي خريد و فروش، مهر فروشنده در انتهاي سند الزامي بود ولي خريدار به‌ علت آن كه سند در اختيار وي قرار مي‌گرفت و نام او نيز در آن قيد شده بود، ملزم به مُهر كردن نبوده است.

منابع

• دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "قباله" از حوريه سعيدي، بازیابی: 15 مرداد 1392.