رَقَم

براي اين واژه معاني نوشتن، مهرْكردن، علامت، نقش، قلم، نوع، امضا، امر و جز آن آمده است؛ اما از دوره صفويه به‌ صورت اصطلاح ديواني و به معني فرمان و حكم بكار رفته است.

در اين دوره، رقم عنوان فرمان‌هايي بود كه شخص شاه مستقيماً دستور صدور آنها را مي‌داد. دستور شاهي به دو صورت كتبي، در حاشيه عرايض و درخواست‌ها يا شفاهي، "رقم بالمشافهه" ابلاغ مي‌شد. در كار تهيه و صدور رقم‌ها، مجلس‌نويس يا واقعه‌نويس نقش مهمي بر عهده داشت.

رقم‌هاي شاهي به‌ وسيله مجلس‌نويس كه ده نفر زيردست داشت، نوشته يا انشاء مي‌شد. رقم‌هاي اين دوره از نظر تهيه و تدوين به چهار دسته تقسيم مي‌شد:

1. رقم‌هاي بالمشافهه كه شاه شفاهاً به مجلس‌نويس دستور مي‌داد. مجلس‌نويس يا خود فرمان را مي‌نوشت و يا مسوده آن‌را تهيه مي‌كرد و به يكي از رقم‌نويسان زيردست مي‌داد تا فرمان را فراهم سازد. در پشت اين‌گونه رقم‌ها جمله "هو بالمشافهه العليه العاليه" را مي‌نوشتند.
2. رقم‌هايي كه بر مبناي عرايض صدور مي‌يافت. وقتي عريضه‌اي به حضور شاه مي‌رسيد، واقعه‌نويس آن را در مجلس شاه مي‌خواند و دستور شاهي را در كنار عريضه يادداشت مي‌كرد و بر آن مبنا رقم‌ها صادر مي‌شد.
3. رقم‌هايي كه بر پايه تعليقه اعتمادالدوله يا يكي از امرا و مقربان تهيه مي‌گرديد. اين رقم‌ها وقتي صادر مي‌شد كه دستور صدور آنها از طرف شاه مستقيماً به اعتمادالدوله يا يكي از امرا داده مي‌شد. در اين‌ صورت، اعتمادالدوله تعليقه‌اي مي‌نوشت و به مجلس‌نويس مي‌داد تا بر مبناي آن رقم صادر شود. در موردي كه دستور به يكي از امرا داده شده بود، او مي‌توانست تعليقه‌اي بنويسد و با ذكر جمله "حسب‌الامر الاعلي" آن‌ را به مجلس‌نويس دهد تا بر اساس آن رقم صادر شود. ظاهراً در اين‌گونه موارد لازم بود كه تعليقه، پيش از آن كه به‌ صورت رقم درآيد، به مهر اعتمادالدوله نيز برسد. پشت اين‌گونه رقم‌ها نوشته مي‌شد "از قرار نوشته وزارت و اقبال پناه حشمت و اجلال دستگاه عاليجاه... اعتمادالدوله العليه العاليه الخاقانيه" و در مورد دوّم جمله "حسب‌الامر اعلي" نيز قبل از آن نوشته مي‌شد.
4. رقم‌هايي كه از دفاتر خلود صادر مي‌شد. هرگاه لازم بود كه رقم جديدي در تأييد رقم‌هاي گذشته صادر شود، به اين دفاتر مراجعه مي‌شد و از رقم‌هاي مورد نظر مسوده‌اي تهيه مي‌گرديد، در دفترخانه همايون اعلي تصحيح مي‌گرديد و به مهر ناظر دفترخانه مي‌رسيد و سپس نزد مجلس‌نويس فرستاده مي‌شد.

در اين‌گونه موارد در متن فرمان جديد به فرمان سابق اشاره مي‌گرديد. اما نام شاه درگذشته برده نمي‌شد و به جاي آن در قسمت بالاي فرمان در كنار مهر شاهي يا بالاتر از آن، جملات "جد بزرگوارم طاب ثراه" و يا "شاه باباام انارالله برهانه" نوشته مي‌شد كه نشان مي‌داد صادركننده فرمان پدر يا جد شاه بوده است.

بدين ترتيب، رقم‌ها تحرير و سپس طغراكشي مي‌گرديد. طغراكشي توسط واقعه‌نويس با نوشتن "حكم جهانمطاع شد" در آغاز متن و با مركب مشكي انجام مي‌شد، آنگاه رقم نزد اعتمادالدوله مي‌رفت تا ابتدا به مُهر وزير اعظم و سپس به مُهر شاهي برسد. در اين دوره از خطوط تعليق، شكسته و سياق براي نوشتن رقم استفاده مي‌كردند.

در زمان افشاريه و احتمالاً زنديه نيز به جواب‌هاي كتبي شاه كه به عرايض و درخواست‌هاي اشخاص داده مي‌شد و هم به خطاب‌هايي كه از طرف پادشاه متضمن دستورها و عتاب و نصايح و تنبيه صادر مي‌گرديد، رقم مي‌گفتند.

در دوره قاجاريه، رقم به احكام و دستورات و خطاب‌هايي اطلاق مي‌گرديد كه از جانب وليعهد و شاهزادگان بزرگ حاكم ولايات صدور مي‌يافت؛ چنانكه كلمه رقم در متن بسياري از اسناد آمده است. در اين دوره، وليعهد و ساير شاهزادگان حاكم ولايات به معاونت وزير خود به انجام امور مي‌پرداختند و هر يك تشكيلات ديواني مركب از مستوفيان و كاتبان را در حوزه حكومت خود در اختيار داشتند، چنانكه در متن اسناد آمده است: "عاليجاهان مقربوالحضره العليه مستوفيان عظام حسب المقرر مرتب دارند، كتاب سعادت اكتساب دفترخانه مباركه شرح رقم را ثبت دفاتر سازند". در اين دوره نظر به محدود بودن اين تشكيلات، تنوع چنداني در تهيه و تدوين رقم‌ها نبوده است.

به‌ طور كلي، رقم‌ها در اين دوره شامل دو دسته بودند:

1. رقم‌هايي كه بر آنها با جوهر مشكي طغرا مي‌كشيدند. طغراي عمومي وليعهدها و شاهزادگان جمله "حكم والا شد" بود، امّا طغراهاي "فرمان والا شد"، "حكم شد"، "امر اقدس والا شد" نيز به‌ صورت موردي بر اسناد كشيده مي‌شد.
2. دسته‌اي كه طغرا نداشتند، خطابي بودند به‌ نام اشخاص صادر مي‌گرديدند و در متن تعدادي از آنها لفظ ملفوفه بكار مي‌رفت و مي‌توان از آنها به عنوان ملفوفه رقم‌ها نام برد. اين هر دو نوع، پس از تدوين به رؤيت وزير مي‌رسيده، وزير پشت سند را به‌ عنوان تأييد مُهر مي‌زده و پس از تأييد وليعهد يا شاهزاده، سند مُهرگذاري مي‌شده است. محل مُهر در سمت راست نخستين خط متن و مهرها به شكل چهار گوش، چهار گوش كلاهك‌دار يا بادامي (بيضي) بوده است. از جوهر مشكي يا بنفش براي مهركردن اسناد استفاده مي‌كردند.

از دوره ناصرالدين شاه به بعد، بعضي از رقم‌ها پيش از مهرگذاري به امضاي وليعهد يا شاهزاده مي‌رسيده و او با جوهر مشكي، بنفش، يا آبي و حتي مداد و با امضاء يا جمله "صحيح است"، "ملاحظه شد"، "ملاحظه شد صحيح است"، رقم را صحّه مي‌گذاشت. محل امضا در جاهاي مختلف از جمله به محاذات مهر، در سمت راست يا چپ در زير سطر اوّل در حاشيه و يا انتهاي سند بوده است. در اين دوره ارقام را به خط شكسته، نستعليق يا تعليق مي‌نوشتند و از خط سياق براي آنهايي كه جنبه مالي داشت، استفاده مي‌كردند. از اواسط دوره ناصرالدين شاه به بعد، تعدادي از رقم‌ها را روي كاغذهايي كه داراي نقوش چاپي يا سربرگ چاپي بود، مي‌نوشتند.

اصطلاح رقم پس از انقراض سلطنت قاجاريه منسوخ شد و در هيچ‌يك از اسناد دوره پهلوي از آن استفاده نشده است.

منابع

• دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "رَقَم" از رضا فراستي، بازیابی: 13 مرداد 1392.