مجمع البحرین (کتاب)

معرفی اجمالی کتاب

اين كتاب مجموعه‌اى است از لغات مهم و الفاظ ناآشنايى كه در قرآن و روايات اهل بيت عليهم السلام بكار رفته است. كتاب حاضر از مشهورترين آثار مؤلف به شمار مى‌آيد. وى در اين كتاب به لغات غريب و ناآشنا اكتفا نكرده و به لغات ديگر نيز پرداخته است.

شيخ فخر الدين طريحى نگارش كتاب «مجمع البحرين» را در 16 رجب سال 1079 هجرى به پايان رسانده است. وى اين كتاب را در جوار بيت الله الحرام، در شهر مكه به نگارش درآورده است. شيخ فخرالدين طريحى اين كتاب را بعد از نگارش كتاب «غريب القرآن» و كتاب «غريب الحديث» نگاشته است.

انگیزه نگارش

شيخ فخرالدين طريحى در مقدمه كتاب، انگيزه خود را از نگارش كتاب مجمع البحرين اين گونه بيان مى‌فرمايد: «و لما صنف في إيضاح غير الأحاديث المنسوبة إلى الآل كتب متعددة و دفاتر متبددة، ولم يكن لأحد من الأصحاب ولا لغيرهم من أولى الألباب مصنَف مستقل موضِح لأخبارنا مبين لآثارنا... حداني ذلك على الشروع في تأليف كتاب كاف شاف يرفع عن غريب أحاديثنا أستارها، و يدفع عن غير الجلي منها غبارها. ثم إني شفعته بالغرائب القرآنية والعجائب البرهانية ليتم الغرض من مجموعي الكتاب والسنة».

يعنى: «من ديدم در شرح روايات و احاديث منسوب به غيرمعصومين و اهل بيت رسول خدا صلى الله عليهم اجمعين كتاب‌هاى متعددى نگاشته شده است و از ميان اصحاب و علماى بزرگ نيز كتابى مستقل در شرح اخبار و روايات معصومين عليهم السلام نگاشته نشده است، لذا بر آن شدم تا در شرح سخنان و احاديث اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام اين كتاب را به نگارش درآورم. من در اين كتاب واژه‌هاى غريب و ناآشناى قرآنى را نيز بر آن افزودم تا از كتاب و سنت به همراه هم بهره‌مند گرديم».

ارزش کتاب

از امتيازات مهم اين كتاب جمع ميان لغات مهم در كنار الفاظ غريب و ناآشناى واژه‌هاست، واژه‌هايى كه در قرآن و سنت طاهره و روايات اهل بيت عليهم السلام وارد شده است و اين نكته در درك صحيح معانى آيات قرآن و معانى تفسيرى آن بسيار سودمند و مفيد است.

از اين جهت، اين كتاب در مباحث تفسيرى بسيار مورد توجه و استفاده مفسرين و محققين قرآنى قرار گرفته است. به عبارت ديگر اين كتاب علاوه بر آن كه يك كتاب لغت است، كتاب «غريب قرآن» و كتاب «غريب حديث» نيز به شمار مى‌آيد.

همچنين، اين كتاب در درك صحيح معانى روايات ائمه معصومين عليهم السلام كه در زمينه مباحث اعتقادى و فقهى و اخلاقى و ديگر مباحث وارد شده است، بسيار مؤثر و قابل توجه است.

نكته ديگر اين كه در اين كتاب به اسامى بسيارى از پيامبران الهى و راويان احاديث و علما و دانشمندان اسلامى و پادشاهان و شخصيت هاى بزرگ تاريخى و شرح بسيارى از مباحث عقيدتى نيز اشاره شده است.

در حقيقت اين كتاب، يك دائرة المعارف از موضوعات گوناگون و مباحث متنوعى مى‌باشد كه محققان را براى دستيابی به بسيارى از موضوعات راهنمایی مى‌كند.

شیوه نگارش

شيخ فخرالدين طريحى در اين كتاب، لغات را به پيروى از جوهرى بر پايه نظام قافيه ترتيب داده است. بر حسب اين نظام، ملاك ترتيب الفبايى لغات در مرتبه اول، حرف پايانى سپس حرف نخست و سرانجام حرف ميانى است.

وى در اين كتاب همزه و الف را در يك باب آورده و هر يك از حروف الفبا را در عنوان كتابى مستقل آورده است. اين كتاب علاوه بر معانى واژه‌ها شامل روايات، احاديث، آيات قرآن كريم، بحث هاى تفسيرى و معجزات قرآن، سخنان بزرگان و مطالب فراوان ديگرى نيز هست.

ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب

کتاب «مجمع البحرين» توسط نجم الممالك، ميرزا اسماعيل بن زين العابدين تهرانى ستاره‌شناس مشهور به مصباح، متولد 1300 هجرى و معاصر با آقا بزرگ تهرانى به فارسى ترجمه شده و با نام «ترجمه مجمع البحرين» منتشر گشته است. وى لغات فراوان ديگرى را نيز به آن افزوده است.

علاوه بر مؤلف و فرزند مؤلف، علماى ديگرى از جمله سيد ميرزا محمد بن ميرزا على اصغر حسنى حسينى طباطبايى تبريزى بر اين كتاب حاشيه نوشته‌اند.

حكيم عارف، ملقب به صدرالأفاضل، ميرزا لطف على شيرازى، متولد 1268 هجرى تعليقه‌اى بر كتاب مجمع البحرين نگاشته است به نام «رسالة أواسط القلائد» كه تاريخ نگارش آن 1299 هجرى است.

مستدرک: شيخ صفى الدين بن شيخ فخرالدين طريحى نجفى (درگذشت 1100 هجرى)، فرزند مؤلف براى اين كتاب مستدركى نوشته است. اين مستدرك مجموعه تعليقات و حواشى است كه وى بر اين كتاب نوشته است.

ملحقات: شيخ صفى الدين ملحقاتى نيز بر اين كتاب دارد. وى در اين ملحقات لغاتى بر مجمع البحرين افزوده است.

یادداشت

كتاب «مجمع البحرين» با توجه به بسيارى از منابع مهم و معتبر لغوى و مجموعه‌هاى بزرگ و لغت نامه‌هاى معروف نگاشته شده است، مانند:

1. «الصحاح» نوشته ابونصر، اسماعيل بن حماد جوهرى (درگذشت 393 هجرى).
2. «النهاية في قريب الحديث والأثر»، نوشته ابن اثير (درگذشت 606 هجرى).
3. «شمس العلوم و دواء كلام العرب من الكلوم»، نوشته نشوان بن سعيد بن نشوان يمنى حِميرى (درگذشت سال 573 هجرى).
4. «مجمع البحار»، نوشته شيخ محمدطاهر صديقى فتنى (درگذشت 981 هجرى).
5. «فائق اللغة»، نوشته جارالله، ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى (درگذشت 538 هجرى).
6. «الغريبين» نوشته هروى.
7. «الدر النثير»‌
8. «القاموس»‌
9. «أساس اللغة»‌
10. «المجمل من أجناس اللغة»‌
11. «المغرب الغريب»‌
12. «شرح نهج العجيب» و كتاب‌ها و شرح هاى فراوان ديگر‌

عنوان دیگر

نام دیگر کتاب م‍ج‍م‍ع‌ ال‍ب‍ح‍ري‍ن‌ و م‍طل‍ع‌ ال‍ن‍ي‍ري‍ن می باشد.

وضعیت نشر

کتاب حاضر در سالهای مختلف و توسط ناشران مختلف به چاپ رسیده است. جدیدترین چاپ کتاب در سال 1390 توسط موسسه‌البعثه، مرکزالطباعه والنشر‌ در تهران بوده است.

منابع

• سایت سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (7 خرداد 1391).
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "مجمع البحرین".