تواضع

تواضع به معناى فروتنى و ضد آن تكبر و خودپسندى است. در قرآن و روايات تواضع يكى از صفات و نشانهاى بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده است كه باعث تعالی و بالا رفتن مقامات او می گردد.

معنای لغوی

ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن استو به معنای خویش را كوچك نشان دادن، خود را خوار کردن(تذلل) آمده است.ضد آن رفع و بلندى استو در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است. تواضع حد وسط تكبّر و تذليل است. مرحوم نراقى در تعريف تواضع مى­گويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى­كند. خفض جناح، اخباتو اذلة به معناى تواضع و فروتنى آمده استو تعبير به فروتني در فارسى همين معنا را مى­رساند.

فضيلت تواضع در قرآن

واژه تواضع در قرآن مجيد نيامده است ولى خداوند، با تعبيرهاى لطيف ديگرى مردمان را به اين فضيلت فرا خوانده است. «بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پيروى مى‌كنند بگستر! »

تعبير خفض جناح در آيه كنايه از تواضع است به اين گونه كه پرندگان به هنگامى كه مى‌خواهند نسبت به جوجه‌هاى خود اظهار محبت كنند آنها را زير بال و پر خود مى‌گيرند. همچنين خداوند درباره تواضع واحترام نسبت به والدين، با همين واژه(خفض جناح) خطاب مى­فرمايد: «بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! »

در آيه ديگر در توصيف بندگان شايسته خداوند چنين مى­خوانيم: «بندگان(خاص خداوند)رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى‌تكبّر بر زمين راه مى‌روند و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مى‌گويند(و با بى‌اعتنايى و بزرگوارى مى‌گذرند)»

تواضع در روایات

• الشَّيْخُ الْمُفِيدُ فِى الْإِخْتِصَاصِ، عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام قَال: كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير.

امام صادق عليه السلام: كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد. (مستدرك الوسائل، ج11، ص296)

• قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً وَ أَنْ لَا يُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد. (مستدرك الوسائل، ج11، ص300)

• الْمُسْتَغْفِرِىُّ فِى طِبِّ النَّبِىِّ، صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ و َمِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. (مستدرك الوسائل، ج17، ص19)

• الْمُسْتَغْفِرِىُّ فِى طِبِّ النَّبِىِّ، صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ وَ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. (غررالحكم، ص248)

• قال النبى صلى الله عليه و آله و سلم: إذا تواضع العبد رفعه الله إلى السماء السابعة.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: زماني كه بنده اى تواضع كند، خداوند مقامش را تا آسمان هفتم بالا مى برد. (مجموعة ورام ج1 ص201)

آیا خداوند متواضع است؟

صفت«تواضع» اگرچه برای بندگان از صفات کمالیه است.اما به کار بردن آن برای خداوند سزاوار نیست. زیرا متناسب با مقام عظمت و جلال خداوند نیست.-

تواضع در برابر چه كسانی خوب است؟

فروتنی، در فرهنگ اسلام در مقابل مستكبران و یا توانگران به خاطر ثروت و قدرت آنان زشت و نكوهیده است.

امیر مؤمنان(ع) فرمود: هر كس نزد توانگری رود و به خاطر ثروتش برایش فروتنی كند، دو سوّم دینش از میان رفته است.

درجات تواضع

خواجه عبدالله انصاری برای تواضع سه درجه قائل است:

1)تواضع برای دین؛ آن است که راه مخالف دین را نپیماید.

2)تواضع برای بندگان؛ آن است که همه کس را برادر خویش و برتر از خود بداند و ظن بد به آنها نبرد.

3)تواضع برای حق؛ آن است که از رای خود، در خدمت به خلق و از راه و رسم خود در معاشرت، برای حق چشم پوشی کند و رضا به رضای او دهد.

امام رضا(ع) پیرامون درجات تواضع چنین فرموده است:

«تواضع درجاتی دارد، از آن جمله، انسان قدر خویش را بشناسد و با دلی سالم در جایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی كسی رود، مگر چنان كه به سویش آیند (با مردم چنان كه دوست دارد با او رفتار شود رفتار كند) اگر بدی ببیند، آن را با نیكی بپوشاند، فرو خورنده خشم و درگذرنده از (لغزش) مردم باشد و خداوند نیكوكاران را دوست دارد. »

اقسام تواضع

تواضع در مقامهاى مختلف فرق مى كند.تواضع در مقابل خداوند، تواضع در برابر مردم، استاد، والدين و...كه ما به چند نمونه از آن اشاره مي كنيم:

• تواضع در برابر خدا

اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است. امام صادق(ع)فرمود: اصل و اساس تواضع، عزت و بزرگى خدا را به يادآوردن و خود را ناچيز شمردن است. از جمله مواردي كه از مصاديق تواضع در برابر خدا به حساب مي­آيد تواضع به هنگام برخوردارى از نعمت و دورى از تجملات است. در اين باره خداوند متعال به حضرت عيسى(ع) فرمود: هرگاه نعمتى به تو ارزانى كنم با فروتنى، استقبال كن و در برابر نعمتهاى الهى سپاسگزار باش، تا آن نعمت را بر تو كامل و فراوان سازم. پيامبر اسلام(ص) مى­فرمايد: كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.

• تواضع نسبت به استاد

گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‌تر است. نبی اکرم(ص)فرمودند: برای استاد خویش فروتنی کنید.

• تواضع نسبت به والدین

در آیات قرآن كريم سفارش به خفض جناح نسبت به والدين شده است، يعنى براى آن دو تواضع كن، تواضعى كه ناشى از رحمت و مهربانى است. تواضع نسبت به مؤمنان

• تواضع رهبرنسبت به مردم

امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مى‌فرمايد: بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن.

نشانه تواضع

در مورد نشانه­هاى تواضع روایات جالبى در منابع اسلامى وارد شده است كه مي­توان به موارد ذيل اشاره داشت:

• غذا خوردن با فقرا

شخصى از اهل بلخ روايت مي كند كه «با امام رضا(ع)در سفر خراسان همراه بودم روزى سفره حاضر كردند، پس حضرت همه ملازمان خود از خادمان و غلامان سياه را بر سفره جمع كردند، من عرض كردم: فداى تو شوم اگر سفره جدائى از براى ايشان قرار دهى بهتر است. فرمود: ساكت باش، به درستى كه خدای همه يكى و دين همه يكى و پدر و مادر همه يكى است و جزاى هر كس را به قدر عمل او مى‌دهند.

• تواضع در راه رفتن‌

قرآن مى‌فرمايد: «و روى زمين، با تكبر راه مرو! تو نمى‌توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوه‌ها نمى‌رسد. » حضرت على(ع) در توصيف اهل تقوا فرمود: از جمله صفات برجسته پرهيزكاران اين است كه راه رفتن آنان از روى تواضع و فروتنى است.

• تواضع در نشستن

حضرت امير المؤمنين(ع) فرمودند كه: «هر كه خواهد مردى از اهل آتش را بيند نگاه كند به مردى كه نشسته و در برابر او طايفه‌اى ايستاده باشند.»

• ترك جدال

از ديگر نشانه­هاي تواضع، ترک«جدال»است یعنى انسان به خاطر برترى جویى با دیگرى بحث نکند. امام صادق(ع)در بیانی، تواضع را چنین معنی کردند: از تواضع است که...جرّ و بحث را رها کنی، هر چند حق با تو باشد. مانند مردم عادی عمل کردن يكي از اصحاب حضرت رسول(ص) روايت كرده است كه: «آن حضرت خود علف به شتر مى‌داد و آن را مى‌بست و خانه را مى‌رفت و گوسفند را مى‌دوشيد و نعلين خود را پينه مى‌كرد و جامه خود را وصله مى‌نمود و با خدمتكاران چيز مى‌خورد و چون خادم از دست آسيا كشيدن خسته مى‌شد آن حضرت خود آسيا مى‌كشيد و از بازار چيزى مى‌خريد و به دست يا به گوشه جامه خود مى‌گرفت و به خانه مى‌آورد...»

• سلام كردن

امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند: نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.

• پذيرفتن پيشنهاد و انتقاد ديگران و قبول حق

از خصوصیات فرد متواضع آن است که اگر از جانب فردی پیشنهادی به او شد متواضعانه قبول نماید؛ امیر المومنین علی(ع) می­فرمایند: خوشا بر کسی که عیبش او را از عیب جوئی از مردم باز دارد و بی­دریغ تواضع کند و با اهل دانش و رحمت همنشین باشد که این موجب می­گردد قبول انتقادات و پذیرش پیشنهادات دیگران برایش آسان گردد. نماز و اجزاء آن مانند: سجده، ركوع، قنوت از نشانه هاي تواضع

آثار تواضع

بى­شك، روحيه تواضع چه در برابر خداوند و چه در برابر بندگان او از زيباترين جلوه­هاى آداب معاشرت است و بهره­هاى فراوانى نصيب افراد متواضع خواهد شد، از جمله:

الف) آثار فردی تواضع

• بلند مرتبه شدن از طرف خدا

رسول گرامى اسلام(ص) تواضع را وسيله سربلندى و عظمت مقام انسان مى‌داند و مى‌فرمايند: «كسى كه به خاطر خدا تواضع كند خداوند مقام او را بالا مى‌برد.»

امام صادق(ع)می فرمایند: «حضرت لقمان به فرزندش فرمود: عزت از آن كسى است كه براى خدا خضوع كند و افتخار و بزرگى براى كسى است كه براى خدا تواضع كند...»

• برتری در بندگی

رسول مکرم اسلام(ص)در خطبه­ای فرمودند: «ای مردم، همانا برترین مردم از جهت بندگی، کسی است که با وجود برتری مقام، تواضع کند.»

• کمال عقل

امام صادق(ع) فرمودند: «كمال عقل در سه چيز است، يكى از آنها تواضع براى خدا است.»

• سلامتی

امام علی(ع) فرمودند: «تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می­آورد»

• سرچشمه نعمت

امام علی(ع) فرمودند: «با تواضع و فروتنی نعمت کامل می­شود.»

از احادیث اسلامى استفاده مى­شود که تواضع شرط قبولى عبادات بوده و از بزرگترین عبادتها محسوب می شود.

ب) آثار اجتماعی تواضع

• تواضع، عامل محبوب شدن

فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مى­سازد. امير مؤمنان(ع) فرمود: «نتيجه تواضع، جلب محبت و علاقه مردم است.» و يا امام صادق(ع) مى­فرمايند: «سه چيز محبت و دوستى مى­آورد: دين و فروتني وسخاوت.»

• عامل بزرگواری و شرافت

گاه چنین تصوّر مى­شود که تواضع انسان را کوچک مى­کند، در حالى که این یک برداشت نادرست است. حضرت علي(ع) مي­فرمايند: «تواضع نردبان بزرگی است.»

• ایمن بودن از حسادتها

امام حسن عسکری(ع) می­فرمایند : فروتنی نعمتی است که مورد طمع حسودان قرار نمی­گیرد.

• برقراري عدالت

رسول اكرم(ص) تواضع را سبب رفع ستم از جامعه و برقراري عدالت دانسته، می­فرمایند: «نسبت به یكدیگر فروتن باشید تا كسی بر دیگری ستم روا ندارد.» تواضع، سنگري در مقابل دشمنان امام علی(ع) فرمودند: «تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید.»

شیوه های کسب تواضع

براي كسب روحيه تواضع مي­توان از راهكارهاي مختلفي اشاره کرد: توجه به آثار تواضع، عمل كردن به آنچه كه در مورد نشانه­هاي تواضع ذكر شد، دقت در سيره معصومين(ع) و سفارشات ايشان، نيز دستیابی به ریشه کبر و علت­های اصلی آن و همچنين مسايل ديگر از جمله خودشناسی و آگاهی از خلقت خویش و نیز خداشناسی.

منابع

گروهی از محققان و پژوهشگران، تواضع، سایت دانلود بوک، بخش با معصومین، بازیابی :1 بهمن 1391

تواضع، زینب طاهری، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی) تاریخ بازیابی: 1 بهمن 1391.]