غزوه احزاب

منبع: گلبرگ: آبان 1385، شماره 80

اشاره

پس از هجرت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و یارانش از مکه به مدینه، مشرکان مکه و هم فکرانشان که تاب تحمل خورشید عالم افروز اسلام را نداشتند، جنگ هایی بر ضد مسلمانان و حکومت نوپای آن ها به راه انداختند.

یکی از این نبردها که عظمت خاصی دارد، جنگ خندق یا احزاب است که در هفدهم شوال سال پنجم هجری به وقوع پیوست. پیروزی در این نبرد به قدری مهم بود که وقتی امام علی علیه السلام به جنگ عمرو بن عبدود رفت، وجود گرامی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «برز الاسلام کله الی الشرک کله؛ تمام اسلام با تمام کفر روبه رو شده است».

و پس از پیروزی امام علی علیه السلام فرمود: «پیکار علی بن ابی طالب با عمرو بن عبدود در روز خندق، از عمل امت تا روز رستاخیز برتر است».

نبرد احزاب

آتش افروزان اصلی نبرد احزاب، یهودیان مدینه بودند که با تحریک قبایل و طوایف قریش، از جمله بنی سلیم، بنی اسد و...، سپاه متحدی بین 10 تا 24 هزار نفر برای هجوم به مدینه آماده ساختند.

این سپاه عظیم، شهر مدینه را به مدت یک ماه در محاصره نگه داشت. مسلمانان مدینه، پیش تر به فرماندهی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و به پیشنهاد سلمان فارسی، خندقی در اطراف شهر کنده بودند و از آن سوی خندق به دفاع می پرداختند.

در این میان، عمرو بن عبدود که از شجاع ترین و نام آورترین سرداران سپاه کفر بود، از خندق گذر کرد، ولی به دست توانای امید ارتش اسلام و پیامبر، امام علی علیه السلام از پای درآمد و باعث سرافکندگی روحی سپاه مکه شد.

در این میان، شبی بادهای تندی آمد و وضع پریشان دشمن را پریشان تر کرد. از این رو، آن ها شب هنگام اطراف شهر را ترک کردند و مفتضحانه به مکه بازگشتند.

جنگ احزاب در قرآن

قرآن کریم در واقعه جنگ احزاب، به بررسی روحیه مردم مدینه در این نبرد می پردازد و آن ها را به گروه هایی تقسیم می کند. عده ای از مردم مسلمان، ولی نه مؤمن، قلوبشان به لرزه افتاد و در مورد خداوند، گمان های نا به جا کردند.

گروهی از منافقان نیز وعده های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله را فریب خواندند و بر دیگران فریاد کشیدند که مقاومت نکنند. البته خداوند درباره منافقان تذکر می دهد که این افراد اگر حتی همراه شما هم بودند، جز اندکی همراه شما جهاد نمی کردند.

اما مؤمنان با دیدن گروه ها در اطراف مدینه، خشنود گشتند و گفتند که این همان چیزی است که خدا و رسول به ما وعده داده اند و البته حمله دشمنان جز به ایمان آن ها نمی افزود.

رهبری کوشا

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در تمامی عمر شریفش، چه در دوران رسالت و چه پیش از آن، همواره مسئولیت شناس بود و در کارها با دیگران همکاری می کرد. مقام معظم رهبری در مورد تلاش فراوان رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ احزاب و کندن خندق می فرماید: «سخت تر از همه، پیغمبر کار کرد. در کندن خندق، هر جا دید کسی خسته شده و گیر کرده و نمی تواند پیش برود، پیغمبر می رفت، کلنگ را از او می گرفت و بنا می کرد به کار کردن. یعنی فقط با دستور، حضور نداشت؛ با تن خود در وسط جمعیت حضور داشت».

مدیریت بحران

یکی از حساس ترین و سرنوشت سازترین حوادث صدر اسلام، غزوه احزاب یا خندق است. تاریخ نگاران، این غزوه را بیشتر از آن جهت با اهمیت می دانند که آخرین صحنه تهاجم دشمن به نیرو های اسلام و نقطه اوج اقدامات دفاعی مسلمانان بود. در این میان، مدیریت بحران پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در کندن خندق، بی نظیر می نماید.

مسلمانان پس از آگاهی از تهاجم دشمن، حداکثر هشت روز فرصت داشتند تا درباره انجام هر گونه اقدام تدافعی تصمیم گیری کنند. تصمیم رسول خدا صلی الله علیه و آله به کندن خندق، یکی از بهترین نمونه های تصمیم گیری شجاعانه است.

خندقی به طول دست کم پنج کیلومتر با عرض تقریبی هفت تا ده متر و عمق حداقل سه متر، حجم عظیمی خاک برداری می طلبید؛ در حالی که تمام نیرویی که در اختیار پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله بود، به سه هزار نفر نمی رسید. اینجا است که مدیریت حضرت، همگان را به شگفتی وا می دارد که چگونه مسلمانان توانستند در این زمان اندک، به چنین دست آوردی برسند.

اگر علی علیه السلام نبود

اگر امام علی علیه السلام به میدان دشمن نرفته بود و عمرو بن عبدود را از پای در نمی آورد، در هیچ یک از مسلمانان، جرئت مبارزه با دشمن متجاوز نبود و بزرگ ترین ننگ برای یک ارتش مبارز این است که به ندای مبارزه طلبیِ دشمن متجاوز پاسخ مثبت ندهد و ترس، روح و روان سپاهیان را فراگیرد. حتی اگر عَمرو از نبرد صرف نظر می کرد و باز می گشت، داغ این ننگ، تا ابد بر پیشانی تاریخ دفاعی اسلام باقی می ماند.

اگر امام علی علیه السلام به میدان نمی رفت یا می رفت و شهید می شد، واقعه احد یا حنین تکرار می شد که جز چند نفر انگشت شمار، کسی در میدان نبرد استقامت نورزید و از جان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله دفاع نکرد. همه پا به فرار گذاشتند و پیامبر را تنها رها کردند.

سروده امام علی علیه السلام درباره احزاب

پس از جنگ احزاب یا خندق، که با پیروزی غرور آفرین مسلمانان به پایان رسید و کافران هم، مفتضحانه صحنه نبرد را ترک کردند، امام علی علیه السلام، چند بیتی درباره این جنگ سرود که خلاصه ترجمه آن چنین است:

«او (عمرو بن عبدود) از بی خردی، سنگ (بت) را یاری کرد و من از درست رأیی، پروردگار محمد صلی الله علیه و آله را. او را هم چون شاخ درخت خرما بر روی خاک ها واگذاشتم. به جامه های او ننگریستم، اما اگر او مرا کشته بود، جامه هایم را بیرون می آورد. ای گروه احزاب! مپندارید خدا، دین خود و پیغمبر خود را خوار می کند».