جبت

واژه پژوهی

برخى واژه پژوهان جبت را در اصل همان « جِبْس » ( موجود پستى که خیرى در آن نیست ) دانسته اند که در آن حرف سین به حرف تاء تبدیل شده و در این صورت جبت واژه اى عربى خواهد بود در مقابل، برخى دیگر این واژه را در اصل حبشى دانسته اند. و برخى با استناد به قواعد آواشناسى زبان عربى بر عربى نبودن آن استدلال کرده اند.

در کنار دو دیدگاه مزبور، عبرى بودن جبت نیز گفته شده (5) که از تأیید چندانى برخوردار نیست .(6) واژه جبت در قرآن تنها یک بار در آیه 51 نساء / 4 به کار رفته است. این آیه درباره گروهى از اهل کتاب است که با وجود نهى از عبادت غیر خدا، در کتاب هایشان ،(7) به جبت و طاغوت ایمان آورده، کافران را هدایت شده تر از مؤمنان معرفى کردند: « اَلَم تَرَ اِلَى الَّذینَ اُوتوا نَصیبـًا مِنَ الکِتـبِ یُؤمِنونَ بِالجِبتِ والطّـغوتِ ویَقولونَ لِلَّذینَ کَفَروا هـؤُلاءِ اَهدى مِنَ الَّذینَ ءامَنوا سَبیلا ». در بیان مقصود از جبت در این آیه نظرهاى گوناگونى ارائه شده است؛ مانند بت ،(8) اسم بتى خاص (9) مانند لات ،(10) هرکس که در راه معصیت خداوند از او اطاعت شود ،(11) ساحر ،(12) سحر ،(13) کاهن ،(14) ابلیس ،(15) شیطان ،(16) شرک ،(17) سرکرده یهودیان (18) و یکى از عالمان یهود .(19) در معنایى جامع مى توان گفت مراد از جبت هر معبودى جز خداست (20) و این معنا بیشتر معانى یاد شده را دربرمى گیرد .(21) با توجه به اینکه در آیه یاد شده ایمان به « طاغوت » نیز در کنار ایمان به « جبت » آمده است، برخى به بیان تفاوت جبت با طاغوت پرداخته و از جمله گفته اند: مقصود از جبت، بت ها و مقصود از طاغوت کاهنانى است که به دروغ، مطالبى از زبان بت ها براى مردم بیان مى کردند (22) یا آنکه جبت، ابلیس است و طاغوت پیروان ابلیس .(23) برخى نیز جبت و طاغوت را به یک معنا دانسته اند .(24) درباره شأن نزول آیه، اقوالى نقل شده است .(25) قول منسوب به بیشتر مفسران آن است که کعب بن اشرف با برخى از یهودیان پس از جنگ اُحد، نزد مشرکان قریش آمدند تا با آنان در برابر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله همپیمان شده، پیمان گذشته خویش با پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله را بشکنند. مشرکان مکه به آنان اعتماد نکرده، از کعب خواستند براى نشان دادن حسن نیت خود، براى دو بت از بت هاى آنان سجده کرده، به آن دو ایمان بیاورد و وى پذیرفت. پس از پیمان بستن آنان نزد کعبه، ابوسفیان از کعب پرسید: آیا ما هدایت شده تر و به حق نزدیک تر هستیم یا محمد ؟ کعب از چگونگى دین دو طرف پرسید و پس از شنیدن پاسخ گفت: به خدا سوگند شما از محمد هدایت شده تر هستید .(26) قرآن کریم پس از ذکر ایمان آوردن برخى از دشمنان اسلام به جبت و طاغوت و داورى نادرست آنان درباره مؤمنان و مشرکان، به نتیجه این اعمال ناپسند اشاره کرده، بیان مى دارد که آنان کسانى هستند که مورد لعنت الهى واقع شده و از رحمت حق محروم اند و چنین کسانى هیچ یاورى نخواهند داشت :« اُولـئِکَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ ومَن یَلعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصیرا ». ( نساء / 4، 52 ) در برخى از روایات شیعه، این آیه بر کسانى تطبیق شده است که به مقام اهل بیت علیهم السلام حسد ورزیده، حق آنان را غصب کردند .(27) آنان به حاکمان ستمگر ایمان آورده و آنها را هدایت شده تر از آل محمد علیهم السلام دانستند .(28) در روایاتى دیگر نیز عنوان جبت بر حاکمان ستمگر و دشمنان اهل بیت علیهم السلام، اطلاق شده (29) و در روایتى از اهل سنت، اعمال ناپسندى مانند فال بد زدن به پرندگان، از جبت دانسته شده است .(30) در ادعیه نیز از امورى مانند کفر ورزیدن به جبت (31) و لعن آن (32) سخن به میان آمده است.

5. التحقيق، ج 2، ص 44، «جبت».

6. واژه هاى دخيل، ص 166.

7. الميزان، ج4، ص375؛ راهنما، ج3، ص344-345.

8. جامع البيان، ج 5، ص 183؛ التبيان، ج 3، ص 223؛ زادالمسير، ج 2، ص 138.

9. زادالمسير، ج 2، ص 138؛ كنزالدقائق، ج 2، ص 478؛ الصافى، ج 1، ص 459.

10. تاج العروس، ج 10، ص 225، «جبت».

11. تفسير قرطبى، ج 5، ص 249؛ فتح القدير، ج 1، ص 477.

12. جامع البيان، ج 5، ص 183؛ التبيان، ج 3، ص 224؛ الدرالمنثور، ج 2، ص 172.

13. جامع البيان، ج 5، ص 182؛ معانى القرآن، ج 2، 110؛ زادالمسير، ج 2، ص 138.

14. غريب القرآن، ص 130؛ زادالمسير، ج 2، ص 138؛ تفسير ابن كثير، ج 1، ص 525.

15. تفسير قرطبى، ج 5، ص 249؛ فتح القدير، ج 1، ص 477؛ مجمع البيان، ج 3، ص 106.

16. جامع البيان، ج 5، ص 184؛ تفسير قرطبى، ج 5، ص 248؛ تفسير ابن كثير، ج 1، ص 525.

17. تفسير ابن كثير، ج 1، ص 525.

18. لسان العرب، ج 2، ص 21؛ ج 15، ص 9، «طغى».

19. جامع البيان، ج 5، ص 184 - 185؛ التبيان، ج 3، ص 224؛ زادالمسير، ج 2، ص 138.

20. مفردات، ص 85؛ غريب القرآن، ص 130؛ الصافى، ج 1، ص 459.

21. جامع البيان، ج 5، ص 185؛ معانى القرآن، ج 2، ص 110 - 111؛ الفروق اللغويه، ص 154.

22. ر.ك: الفروق اللغويه، ص 154؛ جامع البيان، ج 5، ص 183؛ التبيان، ج 3، ص 223.

23. الفروق اللغويه، ص 154؛ مجمع البيان، ج 3، ص 106؛ تفسير قرطبى، ج 5، ص 249.

24. الفروق اللغويه، ص 154؛ معانى القرآن، ج 1، ص 271؛ ج 2، ص 110؛ مجمع البيان، ج 3، ص 106.

25. زادالمسير، ج 2، ص 138.

26. مجمع البيان، ج 3، ص 105 - 106؛ اسباب النزول، ص 103 - 104.

27. تفسير قمى، ج 1، ص 140؛ الصافى، ج 1، ص 459؛ نورالثقلين، ج 1، ص 489.

28. تفسير العياشى، ج 1، ص 246؛ الصافى، ج 1، ص 459.

29. الكافى، ج 1، ص 429؛ بحارالانوار، ج 31، ص 123، 629.

30. صحيح ابن حبان، ج 13، ص 502؛ الفائق، ج 2، ص 312؛ فيض القدير، ج 4، ص 519.

31. مصباح المتهجد، ص 198؛ عده الداعى، ص 118؛ كنزالعمال، ج 5، ص 176.

32. بحارالانوار، ج 98، ص 149.

در سوره نساء آیه 51 آمده است :

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ سَبِيلاً

آیا آنان را که نصیبی از کتاب برده اند، ندیده ای که به جبت و طاغوت ایمان می آورند و درباره کافران می گویند که راه اینان از راه مؤمنان به هدایت نزدیکتر است؟

جبت هر چیزی است که آن را عبادت کنند غیر پروردگار و چنانکه جوهری گفته است این کلمه در اصل عربی نیست و گویند بر بت و ساحر و کاهن اطلاق می شود و در حدیث آمده است که تطیر زدن هم از اقسام جبت است. به نظر می رسد اصلا عبری است بمعنی رئیس مطاع و فرمانده مطلق و خود کام و طاغوت نیز عبری است بمعنی خطا یا خطاکار.