حکم تأسیسی

تعریف

حکم تأسیسی در برابر حکم امضایی حکمی را گویند که شارع مقدس آن را برای نخستین بار، بدون هیچ پیشینه‌ای نزد عرف و عقلا اختراع و تشریع کرده است و بدون هیچ سابقه ای نزد عرف و عقلا بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وحی شده است. مانند بسیاری از احکام پنجگانه تکلیفی همچون نماز، روزه و ارث و نیز احکام کیفری، همچون قطع انگشتان دست دزد.

بیشتر معاملات و عقود رایج در میان مردم، بلکه آن دسته حقوقی که مردم نسبت به یکدیگر دارند و قوام زندگی اجتماعی بر آنها است، مانند زوجیت و ملکیت از امور تأسیسی به شمار نمی‌آیند؛ برخلاف عبادات که شارع مقدس آنها را ابداع و اختراع کرده است؛ از این رو، همه عبادات تأسیسی‌اند.

به احکام تأسیسی، احکام «ابتدایی» نیز می گویند. در برابر آن، احکام امضایی وجود دارد که پیش از تشریع شارع، عرف و عقلا آن را معتبر دانسته یا وضع کرده و بدان عمل نموده اند، مانند روابودن بیع پیش از نزول آیه تحلیل. بر احکام شارع، اعم از تأسیسی و امضایی، «حق» اطلاق می شود.

تمایز حکم تأسیسی از حکم امضایی

تمایز حکم تأسیسی از حکم امضایی به این است که در حکم تأسیسی، شرایط، قلمرو و مفاد حکم، مستخرج از ادله شرعی است؛ در حالی که در حکم امضایی با رجوع به عرف و سیره عقلا و نحوه اجرای حکم توسط آنان در زمان امضای آن، می‌توان به مفاد و شرایط حکم دست یافت.

منابع

• احکام تأسیسی (فقه)، ویکی علوم اسلامی تاریخ بازیابی: 1 مرداد 1392.
• دانشنامه جهان اسلام، جلد6، مدخل "تأسیسی" از سید مسعود نوری.

پیوندهای مفید

• حکم تأسیسی، ویکی فقه تاریخ بازیابی: 1 مرداد 1392.