ایثار

ایثار به معنای «برگزیدن،‌ دیگران را بر خویش مقدم داشتن و مانند آن است». و در اصطلاح عبارت است از «بخشش به کسی در مورد چیزی که خود فرد به آن نیاز دارد.» ایثار از پرشکوه‌ترین مظاهر جمال و جلال انسانیت است و تنها انسان های بزرگ به این قله شامخ صعود می‌کنند. ایثار شامل گذشتن از جان، مال، مقام، شخصیت و مانند آن در را خدا می‌شود اگرچه بیشتر در مقدم داشتن دیگران در امور مالی یا مقدم داشتن خواسته دیگران به کار برده می‌شود.

خودخواهی و خودپرستی ضد ایثار و گذشت و فداکاری است که انسان را از کارهای ارزشمند بسیاری مانند جهاد و مبارزه باز می‌دارد. خودخواهی یعنی این که انسان همه چیز را برای خودش بخواهد و خویشتن را بر دیگران مقدم کند. طبیعی است که با وجود این صفت،‌ ایثار و فداکاری برای او معنا و مفهومی نخواهد داشت، چون در صورت شرکت در فعالیت‌های ایثارگرایانه و دادن جان، همه چیزش را از دست رفته می‌بیند و به نظر او نتیجه‌ای عایدش نخواهد شد.

از این رو خودپرستی و خودخواهی سرچشمة گناهان بزرگی نظیر حب دنیا، حب مال و بخل و امثال آن‌ها می‌شود که هر کدام مانع مهمی در نیل به سعادت ابدی است. امام علی علیه السلام می‌فرماید: «از این که آنچه را مردم در آن یکسان بهره دارند برای خود برگزینی، سخت‌ پرهیز کن و این که خود را از آنچه برای هر بیننده آشکار گردیده به غفلت وامداری و به خود اختصاص دهی که آن از تو گرفته و به دیگری داده خواهد شد».

جایگاه ایثار در قرآن

قرآن کریم با بیان شواهد و نمونه‌هایی، ایثار و ایثارگران را ستوده است از جمله در آیه‌ای ایثار مالی خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله را چنین می‌ستاید: «و غذای (خود) را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‌دهند».

همچنین قرآن کریم درباره ایثار جانی حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «بعضی از مردم (باایمان و فداکار، همچون علی علیه السلام در «لیلة المبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر صلی الله علیه و آله) جان خود را به خاطر خشنودی خدا می‌فروشد و خداوند نسبت به بندگان مهربان است».

و در جایی دیگر از «انصار» که در حال فقر از برادران مهاجر خود با تقسیم اموال و خانه‌های خویش پذیرایی کردند و آنان را بر خود مقدّم داشتند چنین تمجید می‌کند: «آنها را بر خود مقدم مي‌دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند کسانی که از بخل و حرص نفس خویش بازداشته شده‌اند و رستگارانند».

ایثار در روایات

ایثار در روایات به عنوان خوی و خصلت ابرار و برگزیدگان الهی، نیکوترین احسان و اعلی مراتب ایمان شمرده شده است، چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: ایثار خوی نیکوکاران و شیوه نیکان است.

در جای دیگر فرمود: ایثار نیکوترین احسان و بالاترین مراتب ایمان است».

در حدیثی امام معصوم علیه السلام می‌فرماید: «ایثار والاترین صفات انسانی است، ایثار نهایت نیکوکاری و شریف ترین بزرگواری است».

اقسام ایثار

1. ایثار ممدوح یا مثبت:
   1. مقدم داشتن دیگران بر خود هر چند به چیز اندک، در روایات اسلامی امری پسندیده شمرده شده است. کسی که دیگران را به آسانی بر خود مقدم داشته و خود را برای آسایش دیگران به رنج می‌اندازد، در صورتی که ایثار او سبب ناراحتی و فشار بر فرزندان خودش نشود و نظام زندگی‌اش را به خطر نیفکند، ایثار ممدوح و مثبت است. امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه متقین می‌فرماید: «متقی کسی است که نفس او به واسطه سختگیری‌های خودش از او در رنج است و مردم از ناحیه او در آسایش هستند».
   2. مقدم داشتن خواست الهی بر هوای نفس. نظیر کار حضرت یوسف علیه السلام که با مقدم داشتن خواست خدا، آبروی خود را حفظ کرده و زندان را بر ارتکاب معصیت ترجیح داد و فرمود: «پروردگارا زندان برای من دوست داشتنی‌تر از چیزی است که زنها مرا بدان می‌‌خوانند.» خداوند نیز به واسطه این ایثار، او را برگزید و به مقام عالی رسانید،‌ چنان که برادرانش گفتند: «به خدا سوگند که خدا تو را بر ما فضیلت داد و برگزید.»
   3. ترجیح حق بر باطل گرچه به ضرر انسان باشد. امام صادق علیه السلام فرمود: «از حقیقت ایمان، آن است که حق را – گرچه به زیان تو است - بر باطل - گرچه به سود توست - ترجیح بدهی».
   4. روح سلحشوری و فداکاری و از خودگذشتگی برای اعتلای کلمه حق و آیین توحیدی. قرآن کریم نیز ایثارگران را که از همه چیز دنیا گذشته، جان بر کف به میدان نبرد می‌شتابند، ستوده و کارشان را در یک معامله الهی می‌داند. به طور خلاصه و کلی می‌توان گفت ایثار ممدوح؛ ترجیح دادن خواست دیگری، ترجیح دادن به خواست و رضای خدا، گذشتن از خواست خود برای اعتلای کلمه حق، دفاع از حق حتی در صورت خطر و ضرر می‌باشد.
2. ایثار مذموم یا منفی:
   1. فداکاری و گذشتن از جان و مال و... در جبهه باطل، کاری پوچ و بیهوده می‌باشد. گمراهان ممکن است در راه تقویت باطل، ثروت خویش را صرف کنند و حتی از جان هم مایه بگذارند و از دیگران نیز پیشی گیرند، ولی چنین ایثاری نه تنها غیرمعقول و نادرست است بلکه مایه حسرت و ندامت نیز می‌گردد. قرآن کریم از این واقعیت تلخ چنین یاد می‌کند: «آنها که کافر شدند، اموالشان را برای بازداشتن (مردم) از راه خدا خرج می‌کنند آنان این اموال را (که برای آوردنش زحمت کشیده‌اند، در این راه) مصرف می‌کنند، اما مایه حسرت و اندوهشان خواهد شد و سپس شکست خواهند خورد و (در جهان دیگر) کافران همگی به سوی دوزخ گردآوری خواهند شد».
   2. ترجیح خواسته‌های دنیوی بر آخرت: قرآن کریم در نکوهش چنین کاری می‌فرماید: «اما آن کسی که طغیان کرده و زندگی دنیا را مقدم داشته، مسلماً دوزخ جایگاه اوست».
   3. گزینش‌ هوای نفس بر خواست الهی.
   4. ایثار بی­مورد نظیر در زحمت قرار دادن خانواده و ناراحتی و فشار بر فرزندان و به خطر افتادن نظام خانوادگی فرد. قرآن کریم می‌فرماید: «هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش مکن) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرو مانی».

زمینه های رشد روحیه ایثار

1. تعلیم و تربیت فرد فرد جامعه.
2. دین باوری آحاد جامعه.
3. توکل بر خداوند: مقصود از توکل این است که بنده هر کاری که می‌کند و برای او پیش می‌آید به خدای تعالی واگذارد؛ زیرا که می‌داند خدا از خود او تواناتر و قویتر است و به نحو احسن انجام می‌دهد و سپس به قضاء خدا راضی باشد.
4. ساده زیستی و دوری از تجملات: ‌ساده زندگی کردن در همه چیز، در خوراک ‌در پوشاک در معاشرت‌ها، یک اصل مسلم است که در زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دیگر امامان شیعه علیهم السلام دیده می‌شود.
5. بسط ارزش ها و معرفی الگوهای عملی در عرصه ایثار و فداکاری.
6. برجسته نمودن شاخصه‌های ایثار و فداکاری.
7. یاد معاد و توجه به پاداش ایثارگران.
8. توجه به فواید و ثمرات ایثار.
9. عدم ترس از فقر و نداشتن.
10. توجه به بی ثباتی دنیا و فانی بودن مال و ثروت.

فواید و ثمرات ایثار

1. کسب رضایت الهی: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: ثروتمندی که سخی باشد اجر و پاداش او مانند اجر و پاداش ابراهیم خلیل الله می‌باشد. فقیری که صبر کند اجر او مانند اجر ایوب پیامبر است».
2. رسیدن به پاداش های اخروی «بهشت و نعمت های بی شمار»: امام باقر علیه السلام فرمود: «چون روز قیامت شود، خدای تبارک و تعالی دستور دهد که یک منادی در برابرش فریاد کشد، کجا هستند فقرا؟ گروه بسیاری برخیزند. خدا فرماید: بندگان من! گویند: لبیک، پروردگار می‌فرماید: من شما را برای خواری و پستی فقیر نساختم، بلکه برای مثل امروز انتخابتان کردم. در چهره مردم تأمل و جستجو کنید هر کس به شما احسانی کرده نسبت به من کرده است. از جانب من بهشت را به او پاداش دهید».
3. همدردی با محرومین: امام علی علیه السلام در دوره خلافت بیش از هر وقت دیگر زاهدانه زندگی می‌کرد و می‌فرمود: «خداوند بر پیشوایان دادگر واجب کرده است که زندگی خود را با طبقه ضعیف و کم درآمد تطبیق دهند که رنج فقر، مستمندان را ناراحت نکند».
4. رسیدن به عزت: ‌در روایت آمده است: «خلق خدا، عائله خدا هستند بنابراین محبوب‌ترین خلق خدا پیش خدا کسی است که به عائله خدا نفع برساند و خاندانی را شاد کند».
5. ایجاد روح گذشت و فداکاری در جامعه: «سخاوت وقتی است که انسان بدون این که کسی درخواست کند کمک کند...».
6. برکت در روزی و ثروت: قرآن کریم در این زمینه چنین می‌فرماید: «مثل آنهایی که اموالشان را در راه خدا انفاق کنند به مانند دانه‌ای است که از آن هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد (که از یک دانه هفتصد دانه به وجود می‌آید) و خدا از این مقدار نیز به هر که بخواهد بیفزاید. چه خدا را رحمت بی منتها است و به همه چیز احاطه کامل دارد.»
7. نیکنامی: افرادی که در راه خدا و راه مقدس برای جامعه و مردم ایثار و گذشت می‌کنند، هر چند که این کمک‌ها کوچک و ناچیز باشد،‌ پاداش مناسبی خواهند داشت. به فرموده امام علی علیه السلام خیر این نیست که مال و اولادت زیاد گردد بلکه خیر این است که عملت افزون شود، حوصله‌ات نیرومند گردد و در اثر عبادت پروردگارت در میان مردم سربلند باشی».
8. فقرزدایی: اشخاص ثروتمند باید از راه محبت و انسان دوستی به همنوعان خود کمک کنند تا بار سنگین فقر را از دوش آنان بردارند. این گونه انگیزه و هدف، جای سپاس و قدردانی دارد و خدای متعال به چنین افرادی وعده بهشت داده است. البته لازم به ذکر است که اثرات ایثار زیاد است از جمله: آرامش روانی، سرکوبی دشمنان، رسیدن به سیادت و سروری و...

موانع روحیه ایثار

1. بخل: در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که بخل و اوصاف افراد بخیل را بیان می‌کند و کیفرهایی که برای افراد بخیل تعیین شده را برمی‌شمارد از جمله: «آیا آنان که از احسان به خلق به هسته خرمایی بخل می‌ورزند بهره‌ای از ملک و سلطنت خواهند یافت». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بهشت را بر افراد بخیل حرام کرده است و فرموده است: اگر وعده جبران مال و جایگزین آن از جانب خداوند حق است پس بخل ورزیدن چه معنی دارد؟
2. حرص: دوستی دنیا اگر برای درک سعادت و کسب کمالات و آخرت باشد نه تنها مذموم نیست، بلکه ممدوح است. آنچه مذموم است دوستی دنیایی است که انسان را از کسب کمالات و تحصیل آخرت بازدادر و او را به هلاکت اندازد. دوستی دنیایی که باعث فرامویش آخرت و تن پروری و واگذاردن دستورات الهی و حرص بر لذات و شهوات و امثال این ها باشد مذموم است. امام باقر علیه السلام فرمود: «شخص حریص بر دنیا مانند کرم ابریشم است که هر چه بیشتر ابریشم بر خود می‌پیچد راه بیرون شدنش دورتر و بسته‌تر می‌گردد تا این که از غم و اندوه بمیرد».
3. ریا: ریاء یعنی خود را به نیکوکاری جلوه دادن و برخلاف حقیقت تظاهر به نیکوکاری و پاکدامنی کردن و عمل نیک برای جلب نظر مردم کردن نه به جهت رضای خدا. در روایات ما آمده است که ریاء را به عنوان یک نوع شرک دانسته و شدیداً از آن مذمت کرده است. امام صادق علیه السلام فرمود: هر گونه عمل ریایی شرک است هر که برای مردم کار کند پاداش او به عهده مردم است و هر که برای خدا کار کند، ‌ثوابش بر خداست.
4. منّت: یکی دیگر از آفات ایثار،‌ منت است. اگر شخص مسلمانی در راه خدا و برای رضای او به شخص نیازمندی کمک کند، قطعاً کمک او مورد قبول خداوند واقع می‌گردد ولی اگر آن را با منت گذاشتن بر او و یا راه دیگری که موجب آزار روحی او می‌شود، کمک او نیست و نابود می‌شود و بی ارزش می‌گردد.
5. خودبینی و تکبّر: تکبر از آفات ایثار است؛ یعنی بزرگی فروختن به دیگران که گاهی ناشی از خود بزرگ بینی و گاهی ناشی از احساس حقارت و خود کم بینی است.
6. اسراف: میانه روی در مخارج یکی از روش‌های پسندیده است که سفارش های فراوانی درباره آن شده است و ولخرجی که در حدّ اسراف و تبذیر برسد تا آنجا مورد نکوهش قرار گرفته که به تعبیر قرآن کریم مبذّر برادر شیطان معرفی شده است.

ارزش ایثار و ‌اخلاص

ایمان به خداوند و اعتقاد به آن لازمه‌اش ایثار است، انسان با خلوص نیت و عقیده پاک می‌تواند وارد میدان عمل شود و با ایثار و کمک خود مي‌تواند تکیه‌گاهی برای محرومان باشد و همواره برای رفع نیازمندان جامعه کوشش و جدیّت کند. انسان با اخلاص خود و با مال و ثروتی که در اختیار دارد می‌تواند نیازهای جامعه را برطرف سازد و مایه افتخار و آرامش خود و دیگران شود و این بزرگترین خدمت است که با میل خود گره‌ای از مشکلات جامعه را باز کند و چنین اخلاصی مایه سربلندی انسان واقع می‌شود.

برترین‌ها ایثارها

1. ایثار در شدت فقر: کسیکه ایثار و گذشت می‌کند و خود را به رنج و زحمت می‌افکند تا دیگران در آسایش باشند، با این که نیاز به آن دارد و خود در سختی است، کسی که جان و یا مال خود را در راه خدا و برای اصلاح جامعه و سعادت مردم ایثار می‌کند، بالاترین رتبه ایثار را دارا است کسی که غذا و مایحتاج زندگی خود را برای محرومین جامعه ایثار می‌کند با این که خود نیاز به آن دارد تا خشنودی خدا و مردم را بدست آورد، بالاترین درجه ایثار را کسب کرده است.
2. ایثار از سوی مسئولین و رهبران: رهبران جامعه مسئولیت سنگین‌تری دارند. چون به خوبی وضع جامعه را درک می‌کنند که چگونه نیازمندان در فقر شدید و مرگ آوری زندگی می‌کنند و آنها وظیفه‌ای که بر دوش دارند از افراد عادی جامعه سخت‌تر و سنگین‌تر است.
3. ایثار قبل از درخواست شخص محتاج: این را باید به صورت یک اصل پذیرفت که در هر جامعه‌ای افراد ثروتمند وجود دارد که اموال خود را به افراد نیازمند می‌بخشد و یا این که به خاطر رفاه و آسایش دیگران خودشان را به رنج و زحمت می‌افکنند و اموال و دارائی‌های خود را در راه خدا ایثار می‌کند، اگر قبل از آن که شخص محتاج درخواست کند و ذلّت سؤال در چهره او ظاهر گردد خواسته او را بدهد قطعاً از ارزش والاتری برخوردار خواهد بود. قرآن کریم مي‌فرماید: مردم با ایمان کسانی هستند که هر چند خود سخت نیازمند باشند، دیگران را بر خود مقدم می‌دارند و ایثار می‌کنند».

منابع

زینب برجی نژاد، ایثار، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 12 اردیبهشت 1391]