ترجمه نهج البلاغه (دشتی) (کتاب)

یکی از ترجمه های فارسی نهج البلاغه که در سال های اخیر مکرر چاپ شده و در دسترس اغلب افراد هست ترجمه نهج البلاغه دشتی است که به قلم و با همت محمد دشتی نگاشته شده است. این ترجمه روان و ساده و همراه با عنوان بندی مطالب نهج البلاغه است .اما باید متذکر شویم که خالی از اشکال هم نیست.

شرح حال نویسنده

در سال 1330 در روستاى بزرگى به نام «آزادمون» از توابع شهرستان محمودآباد ديده به جهان گشود؛در سال 1342 با توجّه به علاقه شديد ايشان به علوم حوزوى، وارد حوزه علميّه آمل شد و در مسجد امام حسن عسکری(ع) - «يكى از مساجد قديمى شهر آمل كه به دستور امام حسن عسکری(ع) ساخته شد و جاذبه معنوى خاصّى دارد» - به فراگيرى علوم ابتدايى حوزه پرداخت. در سال 1343 وارد حوزه علميّه قم شد و در مدرسه حضرت آيةاللّه گلپايگانى به تحصيل مشغول شد؛ و پس از آن، به مدرسه رضويّه و فيضيّه منتقل شد.

اساتید

دروس خارج فقه را خدمت حضرت آيةاللّه مشكينى (كتاب حدود و ديات) و حضرت آيةاللّه جوادى آملى (متاجر) و حضرت آيةاللّه مكارم شيرازی (صلوة) و يك دوره اصول را خدمت حضرت آيةاللّه ميرزاهاشم آملى فرا گرفت.در فلسفه، كتاب اشارات را خدمت حضرت آيةاللّه حسن‌زاده آملى، كتاب اسفار اربعه را خدمت حضرت آيةاللّه جوادى آملى وحضرت آيةاللّه محمّدى گيلانى و شرح منظومه را خدمت آيةاللّه حقّى فرا گرفت روش تحقيق و نويسندگى را ابتدا در محضر شهيد مفتّح و سپس در نزد حضرت آيةاللّه سبحانى و شهيد محمّد مصطفوى کرمانى، در طول سال‌هاى 50 تا 57 آموخت

خدمات

استاد دشتى از بنيانگذاران مؤسسه فرهنگى - تحقيقاتى اميرالمؤمنين(ع) بود وی در تحقيقات خود، به عقايد اسلامى، فلسفه احكام، و ارزيابى پيرامون حديث و نهج‌البلاغه، اولويّت داد كه در اين زمينه، «از مجموعه 110 جلدى آثار استاد دشتى، حدود 70 اثر چاپ و منتشر شده و بقيّه درحال نشر است.

وفات

در چهاردهم ارديبهشت 1380ش، در حال مراجعت از سخنراني در «هيئت رهروان عترت» در كاشان، در بين راه اتومبيل حامل ايشان دچار سانحه شد و بعد از ده روز بستري شدن در بيمارستان تهران، دعوت حق را لبيك گفت و به لقاءالله پيوست. پيكر پاك این استاد فرهیخته در قم با شركت فضلا و مردم تشييع شد و بعد از اقامه نماز به وسيله آيت‌الله حسن زاده آملی در راهرو صحن عتيق حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها به خاک سپرده شد.

ویژگی ها و مزایای ترجمه

نویسنده ویژگی های این ترجمه را در مقدمه کتاب به شرح زیر بیان می کند:

1-عنوان دادن به مطالب:براى استفاده عموم مراجعه كنندگان به سخنان علوى، سعى كرديم تا مفاهيم و مباحث نهج البلاغه را در قالب 2730 عنوان كلّى و زيبا تقديم داريم، زيرا عنوان زدن صحيح مطالب براى عموم افراد ميسّر نيست، و برخى در تطبيق مفاهيم كلّى با مباحث نهج البلاغه دچار مشكل مى شوند.

2-نامگذارى خطبه ها، نامه ها، حكمت ها:يكى ديگر از ويژگى هاى اين ترجمه، نامگذارى خطبه ها، نامه ها و حكمت هاست. با اين روش در يك نگاه كلّى محورهاى أصلى مباحث نهج البلاغه به خوبى شناسانده مى شود و مطالعه كنندگان را دريافتن موضوعات انتخابى در نهج البلاغه كمك مى كند.

3-اشاراتى به علوم و فنون:هرگز نخواسته ايم تا نظريّه هاى علمى را بر نهج البلاغه تحميل، يا نهج البلاغه را توجيهى براى ديدگاه ها و نظريّه هاى علمى مطرح جهان معاصر قرار دهيم. هدف ما اين بود كه هر جا كاوش هاى علمى، و مرزهاى انديشه بشرى توانسته پرده اى از روى واقعيّتى بردارد و به افق هميشه نورانى نهج البلاغه نزديك شود، آن نمونه ها را در پاورقى ترجمه آورده ايم، نمونه هايى كه امروز در جهان علم با ابزارها و روش هاى پيشرفته شناسايى گرديد، حال آن كه در 14 قرن قبل در كلمات نورانى امير بيان حضرت على عليه السّلام آمده است.

4-ويژگى عمومى بودن ترجمه:هدف مهمّ ما در اين ترجمه، رعايت اصل سادگى، و عمومى بودن آن بود كه همه اقشار و سطوح متفاوت فكرى موجود در جامعه، بدون مراجعه به كتب تفسيرى و لغت و تاريخ، بتوانند از آن استفاده كنند.

5-رعايت اصل «پيام رسانى» در ضرب المثل ها:در فرهنگ همه ملّت ها، ضرب المثل هايى وجود دارد. و در ضرب المثل ها پيام ها و اهدافى نهفته است.اگر در ترجمه ها «اصل پيام رسانى» رعايت نشود، ضرب المثل هاى اقوام و ملل براى يكديگر قابل فهم نخواهد بود.

6-تفسير صحيح متشابهات:واژه هاى دنيا، حكومت، لذّت، عشق، مال و برخى ديگر از كلمات و عبارات، در جاهاى گوناگون، متفاوت و در ظاهر متضادّ وصف و مطرح شده اند: در يك جا عامّ و فراگير و در جايى خاصّ و محدود است.در اين گونه از موارد نبايد به ترجمه ظاهرى عبارات رضايت داد، زيرا براى خوانندگان، هدايتگر نخواهد بود. گاهى بايد تفسير و ترجمه را به هم آميخت، تا اهداف اصلى و مبانى اعتقادى امام عليه السّلام، روشن و بدون ابهام در دسترس عموم قرار گيرد.

7-آوردن نكات تاريخى

8-آوردن اسامى اشخاص و أماكن:نكات تاريخى، و اسامى اشخاص و اماكن را بدان جهت آورديم تا خوانندگان با داشتن همين ترجمه از مراجعه به ديگر كتاب هاى تاريخى بى نياز باشند.

9-آوردن شأن نزول خطبه ها:با تلاش فراوان، آن مقدار از حوادث و تحوّلات و زمينه هايى را كه در پديد آمدن خطبه ها، نامه ها و حكمت ها نقش داشتند، به عنوان «شأن نزول» در آغاز خطبه هاى آورديم تا خوانندگان با حال و هواى صدور مطالب نهج البلاغه آشنا شوند.

10-فهرست موضوعى:يكى ديگر از آرزوهاى ارزشمند، تهيّه و تدوين «فهرست موضوعى نهج البلاغه» بود كه همواره ذهن ما را به خود مشغول مى داشت زيرا ترجمه هاى موجود بدون فهرست موضوعى منتشر شده بودند.

11-آوردن توضيحات ضرورى در متن و پاورقى:چون هدف ما در اين ترجمه، بهره بردارى عموم اقشار جامعه بود، كه در سفر و حضر بتوانند از نهج البلاغه استفاده كنند، و در همه جا منابع تحقيق و كتب تاريخى يافت نمى شود و همه جا نمى توان از شروح گوناگون نهج البلاغه استفاده كرد بر آن شدم تا توضيحات ضرورى نسبت به مفاهيم، رويدادها، تحوّلات سياسى، تاريخى را در متن يا در پاورقى بياوريم كه عموم اقشار جامعه بتوانند از مباحث ارزشمند آن استفاده كنند.

12-فهرست مطالب كتاب:يكى ديگر از ويژگى هاى اين ترجمه، همراه داشتن فهرست مطالب در اوّل كتاب است، كه سمت گيرى كلّى خطبه ها و نامه ها و حكمت ها در آن مشروحا بيان شده است.

13-آوردن اختلاف نسخه ها (در متن عربى):متن عربى نهج البلاغه با 15 نسخه قديمى از اواسط قرن چهارم (15) سال پس از وفات سيّد رضى) تاكنون، مقابله و تصحيح شد، و اختلافات مهم و عبارات گوناگونى كه در معانى جملات تأثير داشت در داخل علامت () آورده شد تا محقّقان و شارحان در مراجعه به اين نسخه بتوانند جنبه هاى گوناگون يك واژه يا يك جمله را دريابند.

14- شماره گذارى متن عربى (يك خط در ميان)

15- ترجمه توضيحات سيّد رضى به عنوان (مى گويم):در بسيارى از ترجمه هاى نهج البلاغه و شرح و تفسير آن، توضيحات ارزشمند سيّد رضى ترجمه نشده است و برخى از آوردن آن نيز صرف نظر كرده اند در صورتى كه توضيحات سيّد رضى از نظر لغوى و أدبى آثار بسيار تعيين كننده اى در فهم مطالب نهج البلاغه دارد.در اين نسخه تمامى توضيحات سيّد رضى هر كدام در جايگاه خاص خودش با تغيير قلم ها به گونه اى زيبا آورده شد.

16- مشخّص كردن مرجع ضمائر:در اين ترجمه، تلاش كرده ايم تا مرجع ضمائر (هو، هم، انّهم، انّها) را دقيقا مشخّص كرده و در ترجمه بياوريم كه قابل استفاده عموم طبقات جامعه باشد و مطالعه كننده اين نسخه جايگاه اصلى ضمائر را بشناسد.

17- مشخّص كردن مخاطب هاى امام عليه السّلام در نهج البلاغه:يكى ديگر از ويژگى هاى اين ترجمه كه براى عموم مراجعه كنندگان قابل استفاده مى باشد و كاربرد عمومى دارد، مشخّص كردن مخاطب هاى امام عليه السّلام در نهج البلاغه است كه امام على عليه السّلام با چه كسى يا افرادى سخن مى گويد شناخت مخاطب هاى امام عليه السّلام ما را در ارزيابى مفاهيم نهج البلاغه كمك مى كند.

18- تفسير صحيح عام، خاص، مطلق، مقيّد:يكى از مشكلات پژوهشى و نظرى عموم افراد جامعه ما، مشكل حلّ متشابهات، و برّرسى تطبيقى عام و خاص و مطلق و مقيّد در احاديث و روايات اسلامى است. و چون همه مترجمان نهج البلاغه شيوه ترجمه تحت اللّفظي را برگزيدند، مراجعه كنندگان به ترجمه ها دچار نوعى سرگردانى در فهم نهج البلاغه مى شوند كه در يك خطبه دنيا نكوهش و در خطبه ديگرى ستايش شده است چرا و مى پرسند آيا اين اختلاف و تناقص را مى شود حل كرد اگر مترجمان در مباحث عام و خاص و مطلق و مقيد، رعايت مفاهيم را مى كردند و عام تخصيص زده را به گونه اى مطلق و فراگير ترجمه نمى كردند و مطلق را با قيد آن مى آوردند، اين همه حيرت و سرگردانى وجود نداشت. ما سعى كرده ايم اين اصل را رعايت كنيم، اگر در جائى دنيا نكوهش مى شود با برّرسى هاى مداوم علّت آن را آورده ايم كه دنياى حرام يا شبهه ناك است، و اگر در جاى ديگر دنيا ستايش مى شود توضيح داده ايم كه دنياى حلال است.

19-تبيين صحيح اهداف امام عليه السّلام در طرح ارزشها: بسيارى از مترجمان شيوه ترجمه تحت اللّفظى را برگزيدند و معتقدند كه: (ما بايد تعهّد خود را در ترجمه پاسدار باشيم) البتّه اين خود مكتبى و راه و روشى است محترم و ارزشمند امّا از نظر كار بردى و پيام رسانى مشكلات فراوانى را به همراه دارد، با دگرگونى فرهنگ ها و تمدّن ها، و دگرگونى واژه ها در پيام رسانى ها، نسل امروز معانى و مفاهيم نهفته در برخى از عبارات قرآن و احاديث را نمى تواند درك كند، در صورتى كه ما به امام على عليه السّلام تعهّد داده ايم تا پيام او را به نسل امروز برسانيم و در اين پيام رسانى بايد از انواع سبك ها و شيوه ها استفاده كنيم و گاهى نيز ناچاريم مقيّد به ظاهر الفاظ و عبارات نباشيم. پس براى تبيين صحيح اهداف امام عليه السّلام در طرح ارزشها ناچاريم از شيوه ترجمه تحت اللّفظى اندكى فاصله گرفته و با تفسير و ارزيابى صحيح عبارات و كلمات، پيام حضرت مولى عليه السّلام را به نسل امروز برسانيم.

20-آوردن آدرس آيات قرآن

21-آوردن برخى از اشعار ضرورى:در اين ترجمه هر جا كه بسيار ضرورى تشخيص داده ايم در پاورقى برخى از اشعار زيبا و شيرين را آورده ايم.

22-آوردن مدارك احاديث موجود در كتاب:با عنايات الهى و توجّهات خاصّه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام اسناد و مدارك خطبه ها و نامه ها و حكمت ها را در كتاب مستقلى با نام (اسناد و مدارك نهج البلاغه) كه جلد يازدهم (مجموعه آشنائى با نهج البلاغه) مى باشد مشروحا آورده ايم، امّا در اين نسخه به مدارك و منابعى كه حضرت سيّد رضى قدّس سرّه آورده است رضايت داديم.

23-آوردن آمار و ارقام ضرورى:آمار و ارقام، ما را در ارزيابى و نتيجه گيرى كمك مى كنند، و در تحليل تاريخ نقش بسزائى خواهند داشت، در اين نسخه هر كجا كه لازم بود، از آوردن ارقام و آمار خود دارى نورزيده و با استفاده از منابع تاريخى آمار ضرورى را ثبت كرده ايم.

24-بررسى تطبيقى مكاتب (در پاورقى):در پاورقى اين نسخه سعى كرده ايم اشاراتى به مكاتب مصطلح روز داشته باشيم تا خوانندگان اين ترجمه رهنمودى در نقد و ارزيابى مكاتب و برّرسى تطبيقى آن داشته باشند، و براى تحقيقات گسترده تر به كتب و منابع خاص خودش مراجعه كنند.

نقد ترجمه دشتی

مترجم در رعایت مواردی که

1- به فن ترجمه مربوط است، از قبیل افتادگی ها (ایشان بسیاری از کلمات و یا حتی جملات نهج البلاغه را ترجمه ننموده است) - عدم رعایت نسخ (گاه اتفاق می افتد که ترجمه ایشان از نسخه ای غیر از متن انتخاب شده ای است که به همراه ترجمه ایشان چاپ شده است.)

2-در برخی تفسیرها که در ضمن ترجمه ذکر نموده که شامل : تفسیرهای ناصواب و ترجمه ناصواب یا نارسائی برخی کلمات می شود

3-در رعایت قواعد ادبی و ویرایشی، مانند اغلاق و پیچیدگی ترجمه و اشکال های صرفی و نحوی و بلاغی

4- اشکالات ویرایشی مانند اضافات و توضیحات غیر لازم و ویرایش نامطلوب و عدم رعایت قوانین املائی و دستور زبان فارسی دقت لازم را نداشته، در مواردی هم ترجمه ایشان از روانی لازم برخوردار نیست. .

نتیجه گیری

در جمع‌بندى نهايى بايد اضافه كرد كه ترجمه حاضر نيز همانند ترجمه‌هاى ديگر داراى مزايا و معايبى است؛ اما از آنجا كه در بسيارى از مراكز فرهنگى از اين ترجمه استفاده مى‌شود، لازم است كاستى‌هاى آن مورد توجه قرار گيرد تا خوانندگان تصور نكنند كه هر چه در اين ترجمه آمده است، عين سخن على(ع) است. بلكه اين ترجمه نيز همانند ساير ترجمه‌هاست و بايد با دقت مطالعه شود.

منابع

• ترجمه نهج البلاغه(دشتی)، ویکی نور
• دشتی محمد،ویکی نور
• شیخ محمد دشتی [۱]
• عبدالهادی مسعودی و حسین فلاح زاده ابرقوئی،نقدی بر ترجمه دشتی «ره» از حکمت های نهج البلاغه،فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، سال اول، شماره2،سال 1392 در دسترس در:مجلات تخصصی نور، بازیابی:مرداد97
• عباس یار محمدی و علی باقر طاهری نیا و عبد المطلب رشیدی،نقدی فرامتنی بر جستاری از ترجمه نهج البلاغه محمد دشتی ،فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه،شماره49،تابستان95،در دسترس در:مجلات تخصصی نور، بازیابی مرداد97
• مقدمه کتاب