آثار شیعیان امامی در تراجم و رجال (کتاب)

آثار شیعیان امامی در تراجم و رجال (در قرن‌های پنجم تا دهم هجری)

معرفی اجمالی

آثار شیعیان امامی در تراجم و رجال (در قرن‌های پنجم تا دهم هجری)، تألیف سید محمدحسین میرعبداللهی، معرفی جمعی از رجال و تراجم‌نویسان به‌همراه آثار آنها در برهه زمانی قرن‌های پنجم تا ابتدای قرن دهم است.

در واقع این کتاب، تلاشی است برای پاسخ به پرسش‌های زیر:

1. آیا دانشمندان شیعی، در دوره یادشده، در خصوص شاخه‌های مختلف شرح‌حال‌نگاری، یعنی رجال، تراجم و انساب، بی‌تفاوت بوده و اهمیتی به این علوم نمی‌دادند؟
2. آیا در معرفی پیشینیان خود – اعم از راویان، مؤلفان و دانشمندان شیعی – کوتاهی کرده‌اند؟
3. یا اینکه با وجود در اقلیت بودن و فشاری که همواره بر ایشان بوده است، توانسته‌اند در این رشته نیز همچون دیگر رشته‌های علمی، آثاری برجای گذارند؟
4. اگر چنین است، آن آثار کدامند و آیا تا کنون باقی مانده‌اند؟
5. آیا آثار ایشان مرجع تراجم‌نویسان و شرح‌حال‌نگاران اهل سنت نیز بوده است یا نه؟.

ساختار

مقدمه، کلیات تحقیق، فصل‌های هشت‌گانه، نتیجه‌گیری نهایی و فهرست منابع، چهارچوب کلی این کتاب را تشکیل می‌دهد.

تبیین مفاهیمی از قبیل: شیعه، رجال و تراجم؛ پیشینه تراجم و رجال در آثار دانشمندان شیعه؛ ضرورت و جایگاه تراجم رجال و انساب؛ پنج فصل درباره تراجم و رجال از قرن پنجم تا پایان قرن نهم از مطالب فصول هشت‌گانه کتاب می‌باشد.

گزارش محتوا

مؤلف قبل از معرفی آثار شیعیان در قرون مزبور، مباحثی مقدماتی از قبیل ترجمه و توضیح برخی اصطلاحات رجالی، تاریخچه، ضرورت و جایگاه تراجم و رجال را در سه فصل آورده است.

فصل اول به توضیح اصطلاحاتی از قبیل شیعه، رجال، تراجم، جرح و تعدیل، طبقات، فهرست، مشیخه، اصل، کتاب و تصنیف اختصاص دارد.

فصل دوم کتاب به تاریخچه علم رجال و تراجم اشاره دارد.

نخستین اثر در تراجم، از عبیدالله بن ابی‌رافع شیعی، کاتب امیرالمؤمنین(ع) است. در قرن سوم و چهارم شیعیان به فن تراجم و معرفی طبقات شیعه، راویان حدیث، شعرا و... توجه ویژه‌ای داشته‌اند؛ چنان‌که از قرن پنجم تا نهم، تلاش دانشمندان شیعه برای نگارش آثار در تراجم و شرح‌حال‌نگاری در قالب علم رجال، انساب و تاریخ شهرها، قابل توجه است.

درباره علم رجال نیز باید چنین گفت که عواملی مانند جلوگیری خلفا از گردآوری حدیث نبوی در طول یک سده و تشویق آنها بر جعل احادیث از یک‌سو و دغدغه رسیدن به احکام واقعی اسلام از راه احادیث و بیانات معصومین(ع) از سوی دیگر، شیعیان را به شناخت دقیق رجال حدیث واداشت. ستایش‌ها و نکوهش‌های معصومین(ع) درباره برخی از راویان و رجال حدیث نیز به‌تدریج، مبنای تدوین کتاب‌هایی با عنوان الرجال، الجرح و التعديل و... شد. نخستین کتاب الرجال را عبدالله بن جبله شیعی (219ق) نوشت. پس از او نیز تا قرن پنجم، دانشمندان شیعه کتاب‌هایی با این عنوان و مانند آن نگاشتند که برجسته‌ترین آنها رجال البرقي و رجال کشی است.

فصل سوم، به ضرورت و جایگاه علم رجال، تراجم و انساب اختصاص یافته است. به عقیده مؤلف، دانشمندان مسلمان، به‌ویژه شیعه، برای پرداختن به علم تراجم و انساب انگیزه‌های متفاوتی داشتند که نه‌تنها کسی از آن منع نکرده است، بلکه خود را ملزم می‌دیدند که آن را به بهترین نحو انجام دهند.

درباره علم رجال دو دیدگاه متضاد وجود دارد: برخی مخالف علم رجال و برخی دیگر بر ضرورت پرداختن به آن تأکید دارند. اختلاف این دو دیدگاه از آنجا ناشی می‌شود که این علم، متضمن قدح و جرح برخی از افراد واقع در طریق حدیث است و این به غیبت کردن از مردگان و زندگان می‌انجامد.

در فصول پنجم تا نهم، نخست آن دسته از دانشمندان شیعی که آثاری در تراجم، رجال یا انساب داشته‌اند، معرفی و مختصری از شرح‌حال آنان بیان می‌شود، سپس کتاب‌هایی که در این موضوعات نگاشته‌اند، فهرست می‌گردد.

معرفی دانشمندان تراجم و رجال در این نوشتار، مبتنی بر تاریخ وفات است. برای نمونه، در قرن پنجم، ابتدا نجاشی و سپس شیخ طوسی ذکر شده است؛ زیرا بنا به نقل مشهور، وفات نجاشی در 450 و وفات شیخ در 460ق، بوده است. همچنین شرح‌ حال تمام کسانی که تاریخ وفاتشان دقیقا معلوم نبوده است، ولی در قرن مورد بحث زندگی می‌کرده‌اند، در پایان هر فصل آمده است.

گرچه عنوان این نوشتار، آثار شیعیان امامی در تراجم و رجال (در قرن‌های پنجم تا نهم هجری) است، کتاب‌های شیعیان در علم انساب نیز معرفی شده است؛ زیرا اولا یک پژوهشگر در تراجم، به این نوع کتاب‌ها نیاز خواهد داشت؛ ثانیا همین کتاب‌ها، تراجم تعدادی از افراد را – هرچند محدود – در بر دارد. همچنین کتاب‌هایی که به‌نحوی مربوط به علم رجال یا تراجم است، ذکر می‌شود؛ مانند کتاب «الإجازات لكشف طرق المفازات» (مشتمل بر ترجمه مشایخ) و «اللهوف علی قتلي الطفوف»، نوشته‌ سید بن طاووس (م 662ق) و کتاب «الأربعون حديثا» (مشتمل بر ترجمه مشایخ)، اثر ابوحامد بن زهره (م 626ق).

در این فصول، تلاش شده است در معرفی این دسته از دانشمندان و یا آثار آنان، تا جای ممکن، از منابع دست اول و عمدتا از منابع اهل سنت استفاده شود.

گاهی تجزیه و تحلیل‌هایی نیز ارائه شده است؛ مانند: تحلیل سخن ابن خشاب (م 567ق) درباره تاریخ وفات پیامبر(ص).

همچنین اشتباهات برخی از مورخان یا تراجم‌نویسان، نقد شده است؛ مانند: گفته رافعی قزوینی درباره از بین رفتن کتاب تاریخ ری با مرگ نویسنده آن، شیخ منتجب‌الدین (م بعد از 585ق).

گفته‌ها یا استظهارات برخی از پژوهشگران معاصر نیز نقد و بررسی شده است؛ مانند استظهار محقق تهرانی، شیخ آقابزرگ، درباره اینکه ابن بطریق (م 600ق) کتابی در رجال شیعه داشته که به دست سیوطی رسیده است؛ یا استظهار دیگر او در این‌باره که مولی محمد بن حاج محمد سمرقندی (زنده در نیمه دوم قرن نهم) کتابی به نام «التذكرة» در تراجم، داشته است و یا این گفته سید مهدی رجایی که ابن طقطقی (م 709ق) دو کتاب به نام «تجارب السلف» و منية الفضلاء في تاريخ الخلفاء و الوزراء» نوشته است.

همچنین برخی از کتاب‌های مهم و برجسته، کتاب‌شناسی و توصیف شده‌اند؛ مانند کتاب‌های الأصيلي و الفخري ابن طقطقی، خلاصة‌ الأقوال و....

وضعیت کتاب

پاورقی‌ها به ذکر مستندات کتاب و توضیح و رفع ابهام مطالب آن اختصاص یافته است.

فهرست محتویات در ابتدا و فهرست منابع در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

منبع

ویکی نور