تجرید الاعتقاد (کتاب)

تجرید الاعتقاد مشهورترین کتاب شیعه در علم کلام است که توسط خواجه نصیرالدین طوسى (م 672 ق) تالیف گردیده است.

نام کتاب

علامه شعرانی ره از شارحان کتاب تجرید الاعتقاد در مقدمه خود می گوید:

نام كتاب در غالب تصانيف تجريد الكلام ضبط شده است اما چون شرح علامه حلى قدس سرّه كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد است و ما باين شرح عنايت تام داشتيم در همه جاى كتاب تجريد الاعتقاد آورديم. و آنچه خود مؤلف در متن فرمود سميته تجريد العقائد

گویا شهرت این کتاب به تجرید الاعتقاد در نزد دیگران نیز به خاطر شیوع کتاب کشف المراد علامه حلی است که از دیرباز به عنوان متن درسی حوزه های علمیه بوده است.

مولف

ابوجعفر نصیرالدین محمد بن محمد حسن طوسى، معروف به خواجه نصیرالدین طوسى دانشمند بزرگ و نویسنده معروف، فیلسوف، محقق، منجم، متولد و بزرگ شده در طوس، متوفی در بغداد و پدرش از علماى طوس بود. خواجه نصیرالدین مقدمات را از پدرش فراگرفت و در جوانى به نیشابور رفت و از محضر استادان بزرگ بهره گرفت.

او در واقعه حمله مغول 22 ساله بود و به قلاع اسماعیلى پناه برد و تا سال 654 ق در كنار ایشان بسر برد. پس از تسلط هلاكوخان، خواجه با او رابطه خوبى داشت و هلاكو او را بسیار گرامى مى داشت. در سال 658 ق از طرف هلاكو مأموریت یافت كه رصدخانه مراغه را تأسیس كند و به امر هلاكو جمیع اوقات ممالك ایلخانى در اختیار او قرار گرفت.

خواجه توانست رصدخانه عظیمى احداث كند و عالمان بزرگ زمان را در آنجا گرد آورد. او كتابخانه بزرگ و ارزشمندى هم تأسیس كرد. نتیجه كار این گروه تنظیم زیج ایلخانى بود. خواجه تا آخر عمر در خدمت علم باقى ماند و على رغم نفوذ بسیارش، تمایلى به مقامات دنیوى نداشت.

از شاگردان خواجه می توان به علامه حلى، سید عبدالكریم بن طاووس،قطب الدین شیرازى و شهاب الدین ابوبكر كازرونى اشاره نمود.

برخی از دیگر تالیفات او عبارتند از :

• تحریر اصول اقلیدس
• اخلاق ناصرى
• اثبات واجب تعالى
• شرح اشارات ابن سینا
• تلخیص المحصل و...

موضوع و محتوای تجرید الاعتقاد

این كتاب در علم كلام و بر اساس اعتقاد شیعه امامیه است و نفیس ترین كتاب اسلامى در كلام به شمار مى رود كه تاكنون تصنیف شده است. این كتاب داراى شش مقصد است:

مقصد اول، در امور عامه كه داراى سه فصل است:

• 1. در وجود و عدم؛

• 2. در ماهیت و لواحق آن؛

• 3. در علت و معلول.

مقصد دوم، در جواهر و اعراض كه پنج فصل دارد:

• 1. جواهر و اعراض؛

• 2. اجسام؛

• 3. بقیه احكام اجسام؛

• 4. در جواهر مجرده؛

• 5. در اعراض (كمّ و كیف و مضاف).

مقصد سوم، در اثبات صانع كه سه فصل دارد:

• 1. در وجود خداوند تعالى؛

• 2. در صفات؛

• 3. در افعال خداوند.

تمام این فصول خود به چندین مسئله تقسیم مى شوند كه تحت عنوان «المسئله» از آن‌ها بحث مى شود.

مقصد چهارم، در نبوت.

مقصد پنجم، در امامت.

مقصد ششم، در معاد.

تجریدالاعتقاد به جهت رویکرد خاص آن به فلسفه و کلام ، نقطه عطفی در تاریخ کلام محسوب می‌شود. خواجه نصیر در این کتاب میان فلسفه مشائی و کلام شیعی تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی هرچه بیشتر فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است.

شروح و تعلیقات تجرید الاعتقاد

بر این کتاب تا کنون حدود شصت شرح نوشته شده است؛ از آن جمله است: شرح علامه حلى، شرح تجرید از شمس الدین محمود بن عبدالرحمن بن احمد اصفهانى، شرح تجرید قوشچى علاءالدین على بن محمد، شرح ابن عمر و احمد بن محمد مصرى (م 757 ق)، شرح تجرید به نام شوارق الالهام از عبدالرزاق لاهیجى، شرح فارسى تجرید از علامه ابوالحسن شعرانى.

شرح علامه حلى و ملاعلى قوشچى با حواشى معروف آن‌ها كه جلال الدین دوانى و سید صدرالدین دشتكى نگاشته اند، سال‌ها است كه در حوزه هاى علمیه تدریس مى شوند.

اظهار نظرها در مورد کتاب تجرید الاعتقاد

علامه شعرانی: كتابى است جامع و دقيق در كلام موافق مذهب اماميه و شرح بسيار بر آن نوشته‌اند و ميتوان گفت‌ در زمان ما كتاب منحصر بفرد است يعنى واجب عينى است بر هاديان طريق امامت كه آن را بياموزند.

آیت الله مرتضی مطهری معتقد است که خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف این کتاب، کلام را از سبک حکمت جدلی به سبک حکمت برهانی نزدیک کرده است.

وضعیت نشر کتاب

این كتاب با شرح علامه حلى به همت مؤسسه اعلمى، در بیروت چاپ شده است.

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی/ نویسنده: محمدرضا ضمیری
• تجرید الاعتقاد، ویکی شیعه
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد14، مدخل "تجرید الاعتقاد"
• مقدمه شرح تجرید الاعتقاد علامه شعرانی