چاه زمزم

چاه زمزم به نام های دیگری مانند «چاه اسماعیل» ، «حفیرة عبد المطلب» ، «شفاء سقم» ، «عافیه» ، «میمونه» ، «طعم» ، «برکه» ، «بره» و. . . شناخته می شود.

در گذشته، این چاه آب مکه را تامین می کرد ; گرچه بعدها چاههای دیگری نیز در مکه و اطراف آن ایجاد شد. عربها برای این چاه تقدس بسیار قائل بودند و حتی گویند که ساسان بن بابکان جد سلسله ساسانی نیز از این چاه آب نوشیده است! وجود این چاه و اهمیت آن برای مردم مکه، باعث شد تا در قریش منصب سقایت به وجود آید. این منصب در اوان ظهور اسلام، در دست عباس عموی پیامبر (ص) بود. گفته شده که در جاهلیت مدت زمانی این چاه پر شده بود و سپس عبد المطلب آن را از نو گشود. از آن زمان تا به امروز این چاه مورد استفاده قرار می گیرد، گرچه هر از گاهی آب آن پایین و بالا می شود. در روایات اهل بیت (علیهم السلام) ، نوشیدن از آب زمزم سفارش شده و همه مسلمانان به متبرک بودن آن باور دارند. اکنون دولت سعودی نیز ظرفهایی از آب زمزم را به عنوان هدیه در اختیار حجاج قرار می دهد. هنگامی که بنی عباس سقایت را حق خانوادگی خویش می دانستند، قبه ای بر روی زمزم ساختند که قرنها بر پا بود و بازسازی می شد. در طرح توسعه ای که در عهد سعودیها به اجرا در آمد، در کنار تخریب قبه مقام ابراهیم، ساختمانی نیز که بر چاه زمزم بود، خراب شد و تنها پلکانی برای رفتن به زیر زمین و استفاده از آب نصب گردید. بعلاوه، آب زمزم به وسیله لوله کشی به خارج از مسجد الحرام انتقال داده شد.

موقعيت جغرافيايي:

چاه زمزم در مقابل ضلع حجرالاسود و در جنوب مقام ابراهيم قرار گرفته است. بنايی بر چاه ساخته شده است؛ به طوری كه زاويه شمال غربی آن مقابل حجرالاسود و به فاصله 12 متری آن قرار دارد.

تاريخچه زمزم:

پيدايش اين چاه به روزگار حضرت ابراهيم علیه‌السلام بازمي‌گردد. چون ذخيره آب و غذا به پايان رسيد، هاجر محل اقامت خود را رها كرد و ميان دو كوه صفا و مروه از اين سو بدان سو دويد تا مگر آبی بيابد. بعد از هفت بار تلاش نااميد به سوی اسماعيل بازگشت؛ در حالی كه اسماعيل با پاهای خود به زمين مي‌زد ناگهان آب از زير پای اسماعيل جوشيد و چاه زمزم نمايان شد.

هاجر از اين بيم كه مبادا تا آوردن مشك اين آب از ميان برود. بر گرد آن با خاك حصاری ساخت. هم‌چنان كه گفته مي‌شود پس از اين كه آب از چشمه جوشيد ابراهيم علیه‌السلام چاه را حفر كرد.

مشخصات بنا:

چاه زمزم يكی از برجسته‌ترين آثار مسجدالحرام است كه در اعماق آن سه چشمه قرار دارد. چشمه‌ای در جوار زاويه حجرالاسود. چشمه‌ای در جوار كوه ابي‌قبيس و صفا و چشمه‌ای مقابل مروه وجود دارد. چاه زمزم همچنين دو حوضچه داشت؛ يكی از آن‌ها ميان چاه و زاويه حجرالاسود قرار دارد؛ كه از آن آب نوشيده مي‌شود؛ و دومی در پشت آن قرار دارد و دارای مجرايی است كه آب از طريق آن از باب صفا خارج مي‌شود. به طوری كه مردم برای وضو از آن استفاده مي‌كنند و آب اضافه به چاه مي‌ريزد، كه روی آن دريچه‌ای قرار ندارد. محل آبياری ميان زاويه حجرالاسود و زمزم و آنچه كه به منطقه صفا ملحق مي‌شود قرار داشت.

در اوايل قرن نهم هجری بنای چهارگوشی به ضلع 5/25 متر روی چاه قرار گرفت و با سنگ مرمر پوشانده شد اين بنا از دو طبقه ساخته شده است: در طبقه اول آن خدمه چاه و در طبقه دوم آن خدمه‌ای از متوليان قرار دارد. برای استحمام در قسمت بالای آن بايستی از يك پلكان چوبی بالا رفت. عمق آن 43 متر بوده، به وسيله يك گنبد ظريف و خوش منظر احاطه شده است. در آن نه حوضچه كه از آب چاه برای وضو پر شده‌اند قرار دارد.

در ديواری كه مقابل كعبه قرار دارد دريچه‌هايی وجود دارد. بالای چاه سرايی به نام «مقام شافعي» ساخته شده است كه در آن محل رئيس مؤذنان حرم اذان مي‌گويد و پس از او بقيه مؤذنان اذان را دوباره بازگو مي‌كنند. در جريان توسعه و نوسازی حرم در دوران خاندان سعودی اين مقام برچيده شد و تكرار اذان نيز لغو شد و از آن پس اذان به صورت انفرادی سر داده می‌شد.

منابع:

(1). مرآة الحرمين، ج 1، ص 255.

(2). اخبار مكة، الفاكهي، ج 4، ص 100.

(3). الحجاز فی صدر الاسلام، د.أحمد العلي، ص 604.

(4). معجم معالم الحجاز، عاتق بن غيث البلادي، ج 4، ص 138.

(5). معجم ما استعجم، ج 2، ص 700.

• آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان.