سوره توحید

نام یك‌صد و دوازدهمین سوره قرآن‌ كریم.

اخلاص از سور مكى است كه پس از سوره ناس و پیش از سوره نجم نازل شده و در رتبه بیست و یكم نزول قرار گرفته است. به ‌دلیل برخى روایاتِ اسباب نزول، احتمال نزول آن در مدینه نیز داده شده یا حتى از سوره‌هاى مدنى شمرده شده است.

بنا بر روایتى از ابن ‌مسعود و ابى ‌بن ‌كعب و ابن ‌عباس این سوره در پاسخ گروهى از مشركان مكه نازل شد كه از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله خواستند تا نَسَب پروردگارش را بیان ‌كند. اما طبق روایاتى دیگر نزول این سوره در پاسخ برخى از دانشمندان یهود دانسته شده كه از رسول خدا صلى الله علیه و آله چنین درخواستى داشتند.

در روایتى از امام صادق علیه‌السلام نیز نظر اخیر تأیید شده است. در این دسته دوم از روایاتِ سبب نزول بیان نشده كه پرسش یهود از پیامبر در مدینه صورت گرفته بلكه حتى در پاره‌اى از آن‌ها آمده كه شمارى از عالمان یهود به مكه آمده و در آن‌جا از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله درباره نسب خدا سؤال كرده‌اند؛ اما همین روایات سبب شده است كه برخى مفسران نزول سوره اخلاص را در مدینه بدانند. گروهى دیگر نیز بدون استناد به دلیلى معتبر براى جمع این دو دسته از روایات به نزول مكرر سوره اخلاص در مدینه نظر داده‌اند.

این سوره 4 آیه دارد اما قاریان مكه و شام شمار آیات آن را 5 آیه دانسته‌اند به این صورت كه هر یك از «لَم یَلِد» و «لَم یُولَد» را آیه‌اى جدا به ‌شمار آورده‌اند؛ همچنین این سوره داراى 17‌ كلمه و 47 حرف است و در روایات و منابع قدیمى‌تر از آن به سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» یاد ‌شده است؛ با این حال مجموعاً 20 نام كه اكثر آن‌ها اوصافى بر گرفته از مضمون سوره یا روایاتِ آثار و فضایل است براى آن یاد ‌شده: توحید (زیرا مضمون سوره فقط مشتمل بر معارف توحید است)، اخلاص (چون معتقد به این سوره مؤمن مخلص است یا آن كه خداى تعالى قارى آن را از دوزخ خلاصى مى‌بخشد یا براى آن كه این سوره بر صفات سلبیه خدا مشتمل است. از این ‌رو خدا را از صفات نقص خالص مى‌گرداند)، نسبة‌الرب (برگرفته از روایاتى چند منقول از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله، ائمه معصومین و نیز صحابه كه این سوره را نسب و صفت پروردگار معرفى كرده‌اند) بنا به روایتى از امام صادق علیه‌السلام خداوند در معراجِ پیامبر خطاب كرده است: «اقراء قل هو اللّه أحد كما أنزلت فإنّها نَسَبى و‌...».

مُقَشْقَشَه (با ‌سوره كافرون مُقَشْقَشان نامیده شده‌اند؛ از آن رو كه این دو سوره قارى را از شرك و نفاق دور مى‌كنند)، مُحضَرَه (زیرا هنگام قرائت فرشتگان براى استماع آن حاضر مى‌شوند)، مُنفِّره (چون قرائت آن شیطان را دور مى‌كند)، نور (برگرفته از روایتِ «إِن لكل شىء نوراً و نور القرآن قل هو الله أَحد»)، اساس (براى آن كه بر توحید یعنى اساس دین مشتمل است یا برگرفته از حدیثى از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله كه آسمان‌ها و زمین‌هاى هفت‌گانه را بر «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» استوار مى‌داند)، امان (زیرا اعتماد به آن امان از عذاب الهى است)، برائت (براى آن كه رسول خدا صلى الله علیه و آله شخصى را كه این سوره را قرائت كرده بود، از شرك مبرا دانست)، مانعه (بر گرفته از روایتى از ابن‌عباس كه این سوره مانع از عذاب قبر و شعله‌هاى آتش است)، جمال (در حدیث آمده: «إِنّ الله جمیل‌ و یحبّ الجمال» و رسول خدا صلى الله علیه و آله در تفسیر جمیل، صفات ذكر شده در این سوره را بیان كرده است)، ولایت (قارى آن عارف به خداوند با صفات ذكر شده در این سوره و از اولیاى الهى مى‌شود)، معرفه (برگرفته از حدیث رسول خدا صلى الله علیه و آله كه درباره تلاوت ‌كننده این سوره فرمود: این بنده پروردگارش را شناخت)، نجات (چون موجب نجات از اعتقاد به تشبیه و كفر در دنیا و نجات از آتش، در آخرت مى‌شود)، مُعوّذه (در پاره‌اى روایات این سوره با دو سوره فلق و ناس «معوذات» خوانده شده‌اند و نقل شده كه رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله با قرائت این سه سوره، شمارى از اصحاب خود را تعویذ كرده است)، مُذكِّره (براى آن كه قرائت آن توحید خالص را به یاد مى‌آورد)، شافیه، تجرید، تفرید و صمد.

«صمد» پس از دو نام «اخلاص» و «توحید» و نیز «نسبة الرب» مشهورترین نام سوره است كه از یك سو این نام تنها در همین سوره از قرآن آمده و از سوى دیگر مهم‌ترین واژه این سوره است كه توجه مفسران به آن جلب شده‌است.

این سوره یكى از 5 سوره‌اى است كه با فعل امرِ «قل» شروع شده اما از نظر حجم با سه سوره كافرون، سوره فلق و سوره ناس ارتباط بیشترى دارد. این سوره از یك سو با سوره كافرون پیوند دارد زیرا هر دو سوره در جهت تحكیم پایه‌هاى توحید معرفى شده‌اند و از سوى دیگر با دو سوره فلق و ناس پیوند دارد و با عنوان معوذات به قرائت آن سفارش شده و براى آن‌ها خاصیت تعویذ در مقابلِ بعضى بیمارى‌ها و خطرها و اساساً در امان خدا قرار گرفتن بیان شده است.

محتواى سوره

سوره اخلاص خداوند را به یكتایى در ذات وصف كرده: «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» و خدا را تنها مرجع رفع همه نیازهاى مخلوقات معرفى كرده است: «اَللّهُ الصَّمَد» و هر گونه صفت نقصى مانند تركیب و داشتن اجزا و به وجود آمدن از شیئى دیگر را از او نفى مى‌كند: «لَم یَلِد وَلَم یُولَد» و او را از هر گونه شریك داشتن مُبرّا مى‌داند: «و‌لَم یَكُن لَهُ كُفُواً اَحَد».

مهم‌ترین وصف خدا در این سوره پس از بیان یگانگى در ذات، صَمَد بودن است كه روایات متعددى از معصومین علیهم‌السلام در تفسیر آن نقل شده و مجموع آن‌ها یگانگى خدا در افعال (توحید افعالى) را ثابت و هر گونه نقص و صفات سلبى را از خداوند نفى مى‌كند. (=>‌صمد)

احكام فقهى سوره

به قرائت این سوره در نمازهاى واجب روزانه سفارش ویژه‌اى شده است. با این‌كه سفارش شده در یك نماز واجب پس از حمد، قرائت یك سوره از قرآن در هر دو ركعت آن تكرار نشود، این امر در مورد سوره اخلاص استثنا شده است.

روایت شده كسى كه در هیچ یك از نمازهاى واجب روزانه‌اش سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» را نخواند به او خطاب مى‌شود: تو از نمازگزاران نبودى؛ یعنى نماز تو كامل نبوده است. نیز به قرائت این سوره بعد از نماز جمعه و در نماز طواف و نماز وتر و تعقیب نماز واجب سفارش شده است.

برخلاف دیگر سوره‌هاى قرآن كه نمازگزار مى‌تواند پیش از رسیدن به نصف از آن عدول كرده به قرائت سوره دیگر بپردازد در مورد سوره اخلاص و سوره كافرون این اجازه استثنا شده و نمازگزار باید كه با شروع به قرائت این دو سوره، آن را به پایان برساند.

سوره اخلاص بر اثر معارف بلند توحیدى آن در میان سایر سوره‌هاى قرآن جایگاهى ممتاز دارد. روایتى منقول از امام سجاد علیه‌السلام بیان‌گر عمق معارف این سوره است؛ كسى از آن حضرت درباره توحید پرسید و آن حضرت در پاسخ گفت: خداوند مى‌دانست در آخرالزمان گروه‌هایى ژرف‌اندیش خواهند آمد؛ از این ‌رو سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» و 5 آیه آغازین سوره حدید را نازل كرد.

در روایتى از امام ‌رضا علیه‌السلام آمده است كه هر كس این سوره را قرائت كند، توحید را شناخته است. در این روایت سفارش شده كه پس از اتمام قرائت سوره، قارى سه بار بگوید: «كذلك الله ربى».

فضائل و آثار

این سوره از معدود سوره‌هاى قرآن است كه براى آن فضایل و آثارى ویژه و فوق‌العاده بیان شده است. درباره فضیلت قرائت این سوره از طریق فریقین روایات فراوانى نقل شده است. مهم‌ترین و مشهورترین فضیلت سوره اخلاص برابرى ثواب قرائت آن با ثواب قرائت ثلث قرآن است؛ روایاتى پیامبر صلى الله علیه و آله، پیشوایان معصوم علیهم‌السلام و نیز صحابه بر این فضیلت دلالت دارد.

تنها در یك روایت از رسول خدا صلى الله علیه و آله به نقل اَنَس، ثواب آن برابر ربع قرآن دانسته شده است. نیز به قرائت آن همراه با دو سوره فلق و سوره ناس در هر شب پیش از خوابیدن توصیه و صد بار قرائت آن، كفاره گناهان شمرده شده است همچنین گفته شده: قرائت آن پس از نمازهاى واجب، خیر دنیا و آخرت و مغفرت الهى را براى قارى و پدر و مادرش جلب مى‌كند.

در روایات خواندن آن را سبب ایمنى از شر حاكم ستمگر و مردم نیز برشمرده‌اند. مفضل ‌بن ‌عمر از امام صادق علیه‌السلام نقل كرده است: با ‌قرائت «بِسمِ ‌اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» و «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» میان خود و مردم حایل ایجاد كن و آن را در طرف راست، چپ، پیش‌رو، پشت سر، بالا و پایین خودت بخوان.

نیز رسول خدا صلى الله علیه و آله به یكى از اصحابش توصیه كرده است كه براى رفع فقر و تنگدستى، این سوره را پس از ورود به خانه قرائت كند و نقل شده كه رسول خدا صلى الله علیه و آله در وقتى كه او را عقربى گزیده بود با قرائت این سوره و معوّذتین، خود را تعویذ كرده است.

در حدیثى آمده است كه هرگاه رسول خدا صلى الله علیه و آله بیمار مى‌شد، سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» را بر خود مى‌خواند.

سفارش‌هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم‌السلام به قرائت این سوره (با توجه به مضمون آن) مى‌تواند تلاشى براى هدایت مردم به ‌سوى اعتقاد صحیح به خداى تعالى بشمار آید؛ به ‌ویژه براى مردمى كه به بت‌پرستى خو گرفته بودند. از این‌رو هرگاه یكى از صحابه به قرائت این سوره مداومت ‌مى‌كرد به شدت مورد تشویق و محبت رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله قرار مى‌گرفت.

پیوند

متن و ترجمه سوره

منابع

سید محمود دشتى، دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد 2، صفحه 354-358.