مظفرالدین شاه قاجار

وى از پادشاهان قاجار است كه در سال 1275 ش به سلطنت رسید و فرمان مشروطيت را در 1324 ق صادر كرد

ولایتعهدی ناصرالدین شاه

مظفرالدين شاه، چهارمين وليعهد ناصرالدين شاه، پنجمين فرزند ذكور او و پنجمين پادشاه سلسله‌قاجار محسوب مي‌شود. او در 1231 ش. در اوايل سلطنت پدرش ناصرالدين شاه به دنيا آمد و مانند سه فرزند ذكور ديگر او كه بلافاصله پس از تولد، به عنوان وليعهد شاه معرفي شدند و در طفوليت در گذشتند، در 5 سالگي به ولايت عهدي برگزيده شد.

سلطنت مظفر الدین شاه

مظفرالدين ميرزا پس از انتخاب شدن به وليعهدي طبق رسوم قاجار كه از زمان فتحعلي شاه معمول بود، به پايتخت دوم ايران، تبريز فرستاده شد و قريب 40 سال در اين شهر ماند تا اينكه پس از كشته شدن ناصرالدين شاه در 1275 ش. در سن 44 سالگي به سلطنت رسيد. از زمان كشته‌شدن ناصرالدين شاه تا جلوس مظفرالدين شاه به تخت سلطنت 40 روز به طول انجاميد و طي اين مدت ميرزا علي اصغرخان اتابك ـ امين‌السلطان ـ آخرين صدراعظم ناصرالدين شاه اداره امور كشور را به دست داشت.

مظفرالدين شاه در سال اول سلطنت خود امين‌السلطان را از مقام صدارت عزل كرد و پيشكار سابق خود ميرزا علي خان امين‌الدوله را به جاي وي به صدارت برگزيد، ولي امين‌الدوله كه افكار تجددخواهي و غرب‌گرائي داشت از ابتداي زمامداري خود با مخالفت علما مواجه شد و بعد از شش ماه از صدارت كناره‌گيري كرد. مظفرالدين شاه پس از امين‌الدوله، محسن‌خان مشيرالدوله را به صدارت انتخاب كرد، ولي صدارت او هم بيش از سه ماه به طول نينجاميد و مظفرالدين شاه مجدداً امين‌السلطان را به صدارت برگزيد.

سفرهاي پرهزينه مظفرالدين شاه

مظفرالدين شاه مانند پدرش مشتاق سفر به فرنگستان ـ اروپا ـ بود و مانند او به دشواريهاي تامين هزينه سفرها اعتنا نمي‌كرد. روز 23 فروردين 1279 وي اولين سفر پرهزينه خود را به كشورهاي اروپايي آغاز كرد. شاه كه چهارمين سال سلطنت خود را پشت سر مي‌گذاشت، شديداً علاقه‌مند بود كه به تقليد از پدرش سفري به «فرنگستان» برود ولي با خزانه خالي، امكان تامين هزينه چنين سفري فراهم نبود، تا اين كه روز 9 بهمن 1278 امين‌السلطان (اتابك اعظم) صدراعظم وقت، كه براي دومين بار با وعده تامين مخارج سفر شاه به اين مقام منصوب شده بود، قراردادي براي دريافت 23 ميليون و پانصد هزار روبل قرضه از روسيه امضا كرد و عايدات گمركات ايران را كه ممر اصلي درآمد خزانه بود در ازاء آن به وثيقه گذاشت. با دريافت اين قرضه مقدمات سفر مظفرالدين شاه به فرانسه فراهم شد و موكب ملوكانه با جمع كثيري همراه كه خود امين‌السلطان در راس آنان قرار داشت در روز 23 فروردين سال 1279 راهي اروپا شد.

اولين سفر مظفرالدين شاه به اروپا هفت ماه به طول انجاميد و در اين مدت پنجمين پادشاه قاجار از كشورهاي روسيه و اتريش و سوئيس و آلمان و بلژيك و فرانسه و در راه بازگشت از تركيه عثماني ديدن كرد. مظفرالدين شاه مي‌خواست از انگلستان هم ديدن كند كه به علت مرگ ملكه ويكتوريا و سوگواري دربار انگليس برنامه اين مسافرت لغو شد. از وقايع مهم اين سفر سوءقصد به جان مظفرالدين شاه در پاريس بود، كه ضارب در كار خود توفيق نيافت و آسيبي به مظفرالدين شاه نرسيد. سفر مظفرالدين شاه به اروپا كه بخش اعظم قرضه دريافتي از روسيه صرف آن شد كمترين ثمره سياسي يا اقتصادي براي ايران نداشت. وي در بازگشت از اين سفر امتياز نفت جنوب ايران را با شرائطي سهل به يك سرمايه‌دار انگليسي به نام «ويليام نكس دارسي» واگذار كرد تا ممر عايدي تازه‌اي براي تامين مخارج دربار و مسافرتهاي بعدي خود به اروپا فراهم آورد.

دو سال بعد، مظفرالدين شاه هوس سفر پرهزينه ديگري به فرنگستان كرد. وي بعد از دريافت قرضه جديدي به مبلغ ده ميليون روبل از روسيه و اعطاي امتيازات تازه‌اي در شمال ايران به روس‌ها عازم فرنگستان شد. دومين سفر مظفرالدين شاه به اروپا كه در 22 فروردين 1282 آغاز شد شش ماه به طول انجاميد و در اين مدت مظفرالدين شاه از اتريش و آلمان و بلژيك و فرانسه و انگلستان و ايتاليا بازديد كرد. مقصد نهائي مظفرالدين شاه در اين سفر انگلستان بود.

در جريان دومين سفر مظفرالدين شاه به اروپا نارضايي عمومي در ايران بالا گرفت و مظفرالدين شاه بعد از بازگشت از اين سفر مجبور شد امين‌السلطان را از كار بركنار و هيئتي مركب از پنج وزير براي اداره امور مملكت تعيين نمايد. عنصر شاخص اين هيئت عين‌الدوله داماد مظفرالدين شاه بود كه وزارت داخله را به عهده داشت و يك سال بعد با اين مأموريت كه هزينه سفر سوم شاه را به اروپا تامين نمايد، به مقام صدراعظمي منصوب شد. روس‌ها و انگليسي‌ها ديگر حاضر نبودند وام تازه‌اي به ايران بدهند و عين‌الدوله براي تامين هزينه سفرشاه، مسيونوزبلژيكي را كه به تازگي براي اداره امور گمركات ايران استخدام شده بود با اختيارات فوق‌العاده‌اي مأمور افزايش درآمد گمركات نمود. فشار به تجار براي افزايش حقوق گمركي بر نارضايي عمومي افزود و هنگامي كه مظفرالدين شاه در خرداد ماه سال 1284 شمسي سومين سفر خود را به اروپا آغاز كرد زمينه براي قيام عمومي در ايران فراهم شده بود.

مسافرت سوم شاه به اروپا روز 16 خرداد 1284 آغاز شد و 4 ماه به طول انجاميد. اين سفر نيز متعاقب دريافت يك وام 290 هزار ليره‌اي از بانك شاهي انگليس عملي شد. شاه يك سال پس از پايان سفر سوم خود در روز 13 مرداد 1285 در بستر بيماري فرمان مشروطيت را كه متضمن ترتيبات تشكيل مجلس بود امضا كرد و روز 14 مهر ماه همين سال اولين دوره مجلس شوراي ملي در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدين شاه نخستين قانون اساسي ايران را كه در دوره اول مجلس تنظيم شده بود روز هشتم دي ماه 1285 امضا كرد4و ده روز بعد در 18 دي 1285 درگذشت.

مظفرالدين شاه از جمله پادشاهان نالايق ايران بود. در دوران حكومت وي اقتصاد ايران به ورشكستگي كامل رسيد و بسياري از منابع طبيعي، راهها و معادن كشور به بيگانگان واگذار شد. ولخرجي‌ها و بذل و بخشش‌هاي بيجاي شاه، خزانه كشور را خالي كرد. دريافت وامهاي سنگين با شرائط سخت از روسيه يا دولتهاي اروپائي و سپس واگذاري امتيازات متعدد اقتصادي به آنان در تمام طول دوران سلطنت 10 ساله مظفرالدين شاه قاجار ادامه داشت. گراني، تورم، كمبود نان و ارزاق، تصرف املاك مردم توسط نزديكان شاه و ظلم دولتهاي منتخب وي عليه مردم، جامعه را به ستوه آورده بود.

شاه در اكثر سالهاي حكومتش بيمار بود و اداره امور كشور در اين مدت عمدتاً بر عهده امين‌السلطان،امين‌الدوله و عين‌الدوله، صدراعظم‌هاي وي بوده است.

مظفرالدين شاه مانند پدرش ناصرالدين شاه سفرنامه نوشت. اولين همسر او ام‌الخاقان دختر ميرزا تقي‌خان اميركبير بود كه محمدعلي شاه قاجار حاصل اين ازدواج بود. به هنگام فوت مظفرالدين شاه از وي 18 دختر و 6 پسر به نامهاي محمدعلي ميرزا، ملك‌منصور ميرزا شعاع‌السطنه، ابوالفتح ميرزا سالارالدوله، ابوالفضل‌ميرزا عضدالسلطان، حسنعلي‌ميرزا نصرت‌السلطنه و ناصرالدين ميرزا ناصري باقي ماند.

قبر مظفر الدین شاه

پس از مرگ مظفر الدین شاه بر اساس وصيت ‌اش او را در كربلا به ‌خاك سپردند. قبر مظفرالدين شاه داخل رواق فقيهان يا رواق پادشاهان است و روى آن با موزائيك فرش شده است.

منبع

• مظفر الدین شاه، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، بازیابی:۱۲ آبان ۱۳۹۴
• عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، نشر مشعر، تهران، ص 154