افسانه غرانیق

داستان غرانیق مشهور به افسانه غرانیق، داستانی جعلی است مبنی بر اینکه شیطان در اثنای دریافت سوره نجم توسط پیامبر اکرم آیاتی بر آن حضرت القا نموده که مضمون آن تایید بت پرستان بوده است. این داستان بارها توسط عالمان شیعه با دلایل متعدد مردود اعلام شده است.

روایت غرانیق

آنچه در افسانه غرانیق آمده است چنین است:

در سال پنجم بعثت) روزی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در كنار كعبه در هنگام قرائت سوره والنجم چون به آیات «أَ فَرَأَیتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری » رسید ناگهان بر زبانش جاری شد كه: «تلك الغرانیق العلی و ان شفاعتهن لترتجی» (اینها غرانیق عالی مقامند و شفاعت آنها مورد رضایت است) و با این گفته مشركان شاد شدند، اما شب هنگام جبرئیل نازل گردید و گفت این دو جمله (آیات شیطانی) را شیطان بر زبان تو جاری ساخت و من هرگز چنین جمله هایی نگفته ام.

کتاب آیات شیطانی

بر اساس همين افسانه سلمان رشدي مرتد كتاب كفرآميز آيات شيطاني را نوشت كه بلافاصله بعد از انتشار آن مورد اعتراض شديد مسلمين قرار گرفت و توسط مراجع عاليقدر تشيّع و رهبر كبير انقلاب اسلامي حضرت امام خميني(ره) نويسنده و ناشران آگاه از محتواي كتاب محكوم به ارتداد و اعدام گرديدند

دلایل محققان بر جعلی بودن غرانیق

الف. اصولا در لغت و اشعار عرب لفظ غرانیق درباره خدایان آنها بكار نرفته است، تنها غرنیق و غرنوق در لغت به معنی مرغ آبی سیاه یا سفید یا حیوان سفید و زیبا آمده كه هیچ یك از این معانی با معنای خدایان سازگار نیست.

ب. آیاتی كه بعد از ذكر نام بت ها (در دنباله آیه) می آید همه بیان مذمت بت ها و زشتی و پستی آنهاست (بتان جز نام هایی بیش نیستند كه شما و پدرانتان نامیده اید و خدا هیچ حجتی درباره آنها نازل نكرده است) و با این مذمت چگونه ممكن است چند جمله قبل از آن مدح بت ها شده باشد؟!

ب. آيات آغاز سوره صريحا اين خرافات را ابطال مى‌كند. آنجا كه مى‌گويد:

وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‌- إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى‌.

يعنى پيامبر از روى هواى نفس سخن نمى‌گويد- آنچه مى‌گويد تنها وحى الهى است.

ج. ادله قطعيّه‌‌اى كه دلالت بر عصمت آن حضرت دارند اين حديث را تكذيب مى‌كنند

علامه طباطبائی در نقد روایت غرانیق می گوید: ادله قطعيى كه دلالت بر عصمت آن جناب دارد متن اين روايت را تكذيب مى‌كند هر چند كه سندش صحيح باشد، پس ما به حكم آن ادله لازم است ساحت آن جناب را منزه از چنين خطايى بدانيم. علاوه بر اين كه اين روايت شنيع‌ترين مراحل جهل را به آن جناب نسبت مى‌دهد براى اينكه به او نسبت مى‌دهد كه نمى‌دانسته جمله" تلك الغرانيق العلى ..." كلام خدا نيست و جبرئيل آن را نياورده و نمى‌دانسته كه اين كلام كفر صريح و موجب ارتداد از دين است. تازه اين نادانى‌اش آن قدر ادامه يافته تا سوره تمام شده، و سجده آخر آن را به جا آورده باز هم متوجه خطاى خود نشده تا جبرئيل نازل شده، دوباره سوره را بر او عرضه كرده و اين دو جمله كفرآميز را هم جزو سوره خوانده است. آن وقت جبرئيل گفته من آن را نازل نكرده‌‌ام. ...

د. ستیز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله با بت ها رد كننده خرافه مذكور است.

ه. تلبیس ابلیس در این جا لازمه اش تكذیب كلام خداوند است كه قرآن را ضمانت كرده است (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ).

ز. راویان این افسانه افراد ضعیف و غیر موثق هستند و نیز قدیمی ترین مدرك این افسانه از تاریخ مسلمین، طبقات ابن سعد و تاریخ طبری است كه آنها نیز داستان را از زبان شش تن نقل می كنند كه در ماجرا حاضر نبوده اند:

1. محمد بن كعب قرظی- طبق مدارك مورخین یا اصولا در زمان پیامبر اكرم صلّی اللّه علیه و آله وجود نداشت و یا این كه تولدش در اواخر زندگی آن حضرت بوده و معلوم است كه این شخص در اوایل بعثت و حتی چند سال پس از هجرت هم متولد نشده بود.

2. محمد بن قیس- او از مهاجرین به حبشه بوده و در روز واقعه حضور نداشته است.

3. ابو العالیه ریاحی- وی اگرچه در زمان آن حضرت حیات داشت ولی به قول خودش هرگز پیامبر اكرم صلّی اللّه علیه و آله را ندیده است.

4. سعید بن جبیر- او متولد سال 38 یا 46 هجری است.

5. عبد اللّه بن عباس- او در سال 10 بعثت به دنيا آمد و در زمان حادثه هنوز متولد نشده بود.

6. مطلب بن عبد اللّه بن خنطب- او مسلما زمان حضرت را درك نكرده و برخی گویند وی از یاران پیغمبر تنها یكی را دیده است.

ریشه روایت ساختگی غرانیق

ابن كلبی مورخ قرن دوم (و متوفای سال 204 هجری) در كتاب الاصنام خود می نویسد: «طایفه قریش هنگام طواف كعبه این سرودها را می خواندند: لات و عزا و مناة كه مانند پرنده آبی زیبا هستند ما به شفاعت و یاری آنها نیازمند هستیم (ترجمه فارسی، ص 60) و به این ترتیب قریشیان معتقد بودند كه این بت ها شفاعت می كنند، و وقتی پیامبر اكرم مبعوث شد آیات در مذمت لات و عزی و منات نازل شد. و به این ترتیب معلوم می شود روایات ذكر شده حقیقت را واژگونه كرده و با دروغی بزرگ و ناجوانمردانه این عبارات را به پیامبر اكرم صلّی اللّه علیه و آله نسبت داده اند.

رد داستان غرانیق در منابع شیعه

داستان غرانیق بارها توسط عالمان شیعه با دلایل متعدد مردود اعلام شده است. در ذیل برخی از منابع شیعه در این مورد فهرست می گردد:

• المیزان فی تفسیر القرآن، جلد 11، صفحه 38
• تفسیر نمونه، جلد 22، صفحه 517
• التمهید فی علوم القرآن، محمد هادی معرفت، جلد 1 : صفحه (85-98)، (119-130)
• نقش ائمه در احیاء دین، علامه عسكری، ص 367 به بعد
• «جنایات تاریخ»، سید جعفر شهیدی، ج 3، ص 21 الی 45
• تفسير أحسن الحديث، سيد على اكبر قرشی، ج‌7، ص: 69

منابع

• فرهنگ اصطلاحات قرآنی، محمد يوسف حريرى‌، نشر هجرت
• تفسیر المیزان، علامه محمد حسین طباطبائی،ترجمه سيد محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌‌ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1374
• تفسیر آسان؛ محمد جواد نجفى خمينى،انتشارات اسلاميه‌، تهران‌،1398 ق‌