دیوان الامام على

کتابی با عنوان دیوان شعر که منسوب به امام علی علیه السلام است .

دیدگاه های مختلف در مورد شعر امام علیه السلام

گروهى بيش از دو بيت را براى حضرت ، ثابت نمى دانند و برخى ديگر ، همه اشعار ديوان هاى موجود منسوب به وى را از وى مى دانند. در يك نگاه كلّى ، دو ديدگاه در اين باره به دست مى آيد : الف . برخى تعداد اشعار را اندك و لقب «شاعر» دادن به امام عليه السلام را نادرست مى دانند ؛ البته برخى از ايشان تصريح دارند كه نسبت دادن اين عنوان به امام عليه السلام بر مقام ايشان نمى افزايد و حتى شايد از آن بكاهد. يونس بن حبيب نحوى ، ۱ ابوعثمان بكربن محمد مازنى ، ۲ محمدبن عمران كاتب مرزبانى ، ۳ زمخشرى ، ۴ فيروزآبادى ۵ و سيد على خان كبير ۶ از كسانى اند كه صحّت نسبت بيش از دو بيت را به على عليه السلام نپذيرفته اند . ياقوت حَمَوى ، پنج بيت ديگر به آن دو بيت افزوده است . ۷ مورّخانى چون يعقوبى ، مسعودى ، ابن قتيبه و طبرى در كتاب هاى خود به اشعار امام على عليه السلام اشاره نكرده اند و اين ، نشان از اندكىِ سروده ها دارد . ب . برخى او را «شاعر» مى شناسند . شَعبى گفته است : ابوبكر ، عمر و عثمان ،شعر مى گفتند و على شاعرترين آنان بود . ۱ ابن عبد ربّه ، مى گويد : ابوبكر و عمر ، شاعر بودند و على شاعرترين آنان بود . ۲ قَلقَشندى از سعيد بن مسيَّب آورده است كه ابوبكر و عمر ، خوب شعر مى گفتند و على شاعرترين آنان بود . ۳ محمد بن طلحه شافعى (م ۶۵۲ ق) ، ۴ سبط ابن جوزى (م ۶۵۴ ق) ۵ و شِبْلَنجى (م ۱۲۹۸ ق) ۶ در كتاب هاى خود ، براى سخنان امام على عليه السلام دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهاى بسيارى به حضرت نسبت داده اند . همچنين قاضى قُضاعى بخشى از كتابش را به اشعار حضرت امير عليه السلام اختصاص داده است . ۷ يكى از محقّقان در اين باره چنين داورى مى كند : خلاصه كلام ، اين است كه حضرت ، محققا زيادتر از دو بيت شعر فرموده است و شايد عدد تقريبى ابياتش همان دو صد بيتى باشد كه آنها را ابوالحسن على بن احمد فَنجگِردى نيشابورى در يك جا به نام سَلْوه الشيعه يا تاج الأشعار گرد آورده است .

دیوان امام یا منسوب به امام علیه السلام

درباره اين ديوان دو گونه پرسش مطرح است: اولين پرسش كه جنبه كلامى دارد، به اين برمى گردد كه آيا امامان معصوم شعر مى سروده اند و آيا سرايندگى با مقام عصمت ناسازگارى ندارد؟ آيا چونان پيامبر صلی الله علیه و آله از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ و...

به گمان مى رسد كه در جواب اين پرسش، اتفاق نظرى در ميان صحاب نظران به چشم مى خورد و پاسخ همه اين است كه منعى در سرايندگى امام معصوم نيست.

و گرچه بسيارى از ديوانهاى موجود، نام گردآورنده را با خود همراه ندارد و چنين مى نماياند كه گرد آمده امام است اما چنین نیست و در اینجا دیوانهای گردآوری شده منسوب به امام علیه السلام ذکر می گردد.

دیوان امام در طول تاریخ

آن گونه كه شواهد نشان مى دهد، گردآورى هاى انجام شده اين ديوان به شرح زير است:

1ـ اولين گردآورى را عبدالعزيز جلودى (م322ق) به انجام رسانده است. نجاشى در اين باره مى گويد: له كتب قد ذكرها الناس، منها كتاب مسند أميرالمؤمنين علیه‌السلام، كتاب خطبه، كتاب شعره، كتاب قضاء على علیه‌السلام، كتاب رسائل على علیه‌السلام، كتاب مواعظه، كتاب الدعاءعنه.

صاحب «الذريعه» نيز: بر اين، صحه گذارده و آن را كهنترين ديوان ناميده است.

از اين ديوان، اثرى در دست نيست.

2ـ دومين گردآورى را ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نيشابورى (م512 يا 513ق) به انجام رسانده است. نام ديوان او «تاج الأشعار» يا «سلوة الشيعة» است.

در اين ديوان بنا به گفته كيدرى (صاحب «أنوار العقول») دويست بيت گرد آمده است. اين ديوان نخستين مأخذ «أنوار العقول» كيدرى بوده است.

اين ديوان، گرچه تاكنون به طبع نرسيده اما نسخه هايى خطى از آن موجود است:

• الف. نسخه اى در كتابخانه مجلس به شماره 4/7099.
• ب. نسخه اى در كتابخانه مدرسه سپهسالار.

شيخ آقا بزرگ نيز گويا نسخه سپهسالار را ديده و مى گويد 138 بيت آن ضمن مجموعه اى در اين كتابخانه موجود است.

3ـ ديوان اميرالمؤمنين:

گردآورده يكى از اعلام كه بنابر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردى بزرگتر بوده است. برخى شعرهاى آن به نقل محمد بن اسحاق (م151ق) صاحب كتاب «سيرة النبى» و برخى ديگر از متون كتابها گردآمده است. اين ديوان، دومين مأخذ «أنوار العقول» است.

از اين ديوان، بيش از اين اطلاعى در دست نيست.

4ـ ديوان أميرالمؤمنين:

گردآورده ابن الشجرى هبة اللّه بن على بن محمد (450ـ 543ق). اين ديوان، سومين مأخذ «أنوار العقول» است.

5ـ الحديقة الأنيقة:

گردآورده محمد بن حسين بن حسن بيهقى كيدرى نيشابورى (م548ق). كيدرى مى گويد: اين ديوان، گزيده اشعار جمع آورده فنجگردى و ديوانى ديگر از اميرالمؤمنين علیه‌السلام در زمينه ادب و اندرز است.

صاحب «الذريعة» حدس مى زند كه نسخه تاريخ 807 قمرى آن را در كتابخانه خوانسارى ديده است.

از اين ديوان نيز نشانى بدست نيامده است.

6ـ أنوارالعقول فى أشعار وصى الرسول صلی الله علیه و آله:

اين، ديوان مفصل كيدرى است كه شعرها را به ترتيب الفبايى قافيه ها گردآورده و مآخذ بسيارى از شعرها را از ديوانهاى سه گانه گذشته و ساير كتب، باز گفته است.

آغاز اين ديوان، «الحمدللّه الذى دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأكاسرة...» و پايان آن «هذا ما أكدى اليه كدىّ...» مى باشد.

شيخ آقا بزرگ معتقد است يك نسخه از آن را ديده است. چنانكه بر اين باور است كه ديوان چاپى معروف به نام ديوان اميرالمؤمنين، در ترتيب به «أنوار العقول» نزديك است؛ فقط اسانيد و بسيارى از شعرها را از قلم انداخته اند. بر همين مطلب، دكتر امامى نيز در ترجمه «أنوار العقول» تأكيد دارد.

از اين كتاب، نسخه هايى در دست است:

الف. كتابخانه ملى، ش1629/4، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 908ق، 137 برگ با ترجمه فارسى زيرنويس.

ب. كتابخانه فاضل خوانسارى، ش160، به خط نسخ، تاريخ كتابت: 807ق.

ج. كتابخانه فيضيه، ش2056 به خط نسخ، كاتب: محمدتقى بن ملا على بن آقا محمد شهميرزادى، تاريخ كتابت: 1235ق، 120 برگ.

دكتر ابوالقاسم امامى نيز ترجمه كاملى از اين ديوان را در سال 1373ش، توسط انتشارات اسوه منتشر كرده است.

اين ديوان ـ كه كاملترين ديوان چاپ شده موجود است ـ داراى 506 قطعه است و به ترتيب الفباى قافيه ها منظم شده است.

7ـ گردآورى ملا قاسم، پسر محمدتقى خوانسارى. اشعار اين ديوان از كتاب «تحفة الزائر» مجلسى نقل شده است.

8ـ گردآورى شيخ محمدعلى مدرس خيابانى (م1373ق) نويسنده «ريحانة الأدب».

اين ديوان، ضمن مجموعه اى با نام «ديوان المعصومين» است كه جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پيامبر تا امام حسين علیه السلام) به چاپ نرسيده است.

9ـ ديوان الامام على علیه‌السلام، گردآورى سيد محسن امين عاملى، نويسنده «أعيان الشيعة» (م1330ش) كه گلچينى از اشعار امام را گردآورده و در سال 1366ق، در 149 صفحه در دمشق چاپ شده است.

10ـ ديوان الامام على بن أبى طالب، تحقيق «مركز البيان العلمى» قاهرة.

در اين كتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء، والحث على العمل و طلب الرزق تنظيم شده است.

دیدگاه استاد حسن زاده آملى در مورد دیوان امام

استاد حسن زاده آملى در مورد کتابی که به عنوان دیوان امام علی علیه‌السلام چاپ شده می فرماید: اين جانب، اكثر اشعار ديوان، منسوب به امير علیه‌السلام را از ديگران يافته است و همه را با ذكر مآخذ و مصادر، در «تكلمة منهاج البراعة» (ج1، ص306ـ315) آورده است.

بسيارى از اشعار ديوان بيان روايات مروى از آن جناب است كه ديگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امير علیه‌السلام است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابيات «يا حار همدان من يمت يرنى...» كه سيد حميرى، قول امير علیه‌السلام به حارث همدانى را به نظم آورده است و اصل خبر را شيخ مفيد در مجلس اوّل «امالى» خود نقل كرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جميل بن صالح وأنشدنى أبو هاشم السيد الحميرى...».

و از آن جمله است اشعار بسيارى در ديوان كه نصايح امام به فرزندانش امام حسن علیه‌السلام و امام حسين علیه‌السلام است كه وصاياى آن جناب را به سبطين، به نظم درآوردند و از اين روى اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه اين كه سبك اشعار از حيث بلاغت و فصاحت، نسبت به ديگر كلمات امير علیه‌السلام چون خطب و رسائل و حكم و نهج و غير آن بسيار متفاوت است و سست به نظر مى آيد. ظاهراً بايد گفت رجزهايى كه از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالى از قوّت نيست كه سيرت ابطال عرب در ميدان مبارزه اين بود.

بسيارى از اشعار «على بن ابى طالب قيروانى» نيز به آن جناب نسبت داده شده كه اشتراك در اسم، موجب اين اشتباه شده است.

منابع

• مهدى مهريزي، كتابشناسي توصيفي كتب حديثي شيعه: ديوان الامام علي، علوم حديث، پاييز 1377 - شماره 9.
• ديوان امام على علیه السلام،پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، حدیث نت، بازیابی: 23 بهمن 1392.