سید محسن اعرجی

سید محسن اعرجی یکی از عالمان بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری است. او بافضیلت ترین مراجع عالی‌قدر عصر خود و از مفاخر روزگارش بود.

نسب

نسب سید محسن اعرجی با بیست واسطه به حضرت امام زین العابدین علیه‌السلام می‌‌رسد.

ولادت

سید محسن در خانواده‌ای روحانی در شهر بغداد، دیده به جهان گشود. پدرش سید حسن از روحانیان حوزه علمیه و مادرش زنی علویه و پاکدامن بود. از تاریخ تولد او اطلاع دقیقی در دست نیست.

تحصیلات

سید محسن پس از گذارندن مراحل کودکی و نوجوانی به کسب و تجارت روی آورد و در بغداد مشغول تجارت شد. وی در کنار تجارت، لغت عرب و علوم عربی را تدریس می‌‌کرد و تا چهل سالگی در این حرفه مشغول فعالیت بود و پس از آن برای کسب معارف علوم دینی به نجف اشرف هجرت کرد. وی در نجف اشرف پس از اتمام مقدمات در درس آیات عظام و دانشوران بزرگ حوزه‌ی نجف شرکت کرد. همزمان با این مرجع عالی‌قدر، عالمان بسیار بزرگی چون: سید محمدمهدی بحرالعلوم، سید مهدی شهرستانی، ملا محمدهادی نراقی و شیخ جعفر کاشف الغطاء ظهور کردند. به همین دلیل قدر و منزلت سید محسن اعرجی پوشیده مانده و رجال شناسان به ابعاد زندگی وی نپرداخته‌اند.

استادان

1. وحید بهبهانی (1118-1205 هـ.ق)
2. سید محمدمهدی بحرالعلوم (1113-1212)
3. شیخ جعفر کاشف الغطا (1154-1227 هـ.ق)
4. شیخ سلیمان بن معتوق عاملی (متوفی 1227 هـ.ق)

شاگردان

بسیاری از طلاب و فضلا توانستند از محفل پربار درس سید محسن اعرجی استفاده کنند، مهمترین شاگردان سید محسن عبارتند از:

1. سید محمدباقر شفتی (1175-1260 هـ.ق)
2. سید عبدالله شبر کاظمی‌‌ (1188-1242 هـ.ق)
3. شیخ محمدعلی بلاغی (متوفی 1234 هـ.ق)
4. شیخ عبدالحسین اعسم (1157-1247 هـ.ق)
5. سید صدرالدین عاملی
6. شیخ محمدتقی اصفهانی، صاحب حاشیه بر معالم
7. سید هاشم پسر سید راضی
8. سید ابراهیم اعرجی

سفر حج

در طول تاریخ شیعه، اکثر عالمان شیعه توفیق تشرف به خانه خدا و به جا آوردن مناسک حج را داشته‌اند. آیت الله سید محسن اعرجی نیز در سال (1199 هـ.ق) به همراه استادش، شیخ جعفر کاشف الغطا، سید محمدجواد، صاحب «مفتاح الکرامه» و شیخ محمدعلی اعسم، به مکه مکرمه مشرف شد.

کرامات

• 1. عده‌ای از سادات کاظمین به حضور سید محسن اعرجی رسیدند و از او درخواست کردند تا برای یکی از تجار بغداد حواله‌ای یادداشت کند تا خمس مالش را به آن‌ها بدهد. سید محسن هم نوشت و به آن‌ها داد. سادات نزد تاجر آمدند و حواله را به او دادند. تاجر که از مریدان سید محسن بود، به محض این که فهمید نامه از کیست، آن را بوسید و بر دیدگاه گذاشت و مبلغ مذکور را به آن‌ها تقدیم کرد و در دفتر محاسبات خود، یادداشت کرد.

این تاجر شریکی داشت، پس از واقعه در روزی از روزها که دفتر را ورق می‌‌زد، مشاهده کرد که شریکش بدون اجازه او مبلغی را به عنوان خمس به سادات داده است، ناراحت شد و به تاجر گفت: من در این مبلغ با تو شریک نمی‌‌شوم و باید خودت همه آن‌ها را بپردازی. تاجر هم قبول کرد. شب آن روز شریک در خواب دید، امام علی علیه‌السلام به او فرمود: تو حواله فرزندم محسن را قبول نکردی؟ بگیر این هم سهم تو! نصف مبلغ را بگیر. پس، از خواب پرید و با کمال تعجب مشاهده کرد مقداری پول در دامنش ریخته شده است. وی پس از این خواب از عملش پشیمان شد.

• 2. زائری برای زیارت امام جواد و امام هادی علیهاالسلام به کاظمین مشرف شد. هنگامی‌‌ که به شهر رسید متوجه شد پولی که برای خرجی سفر با خود برداشته است، نیست و دزدان آن را به غارت برده‌اند. ناراحت و غمگین به حرم مطهر کاظمین پناهنده شده و شروع به دعا کردن نمود. در همان حال سید محسن اعرجی به او نزدیک شد و دستش را به طرف وی دراز کرد و مبلغ را در دستش گذاشت. زائر که متعجب شده بود به سید گفت: چه کسی به تو خبر داد که پول‌هایم به سرقت رفته است؟ غیر از خدا هیچ کس نمی‌‌دانست. سید محسن در حالی که به قبر مطهر اشاره کرد، فرمود: صاحب این قبر به من خبر داد.

• 3. شیخ زین العابدین سلماسی می‌‌گوید: شبی از شب‌ها، در خواب دیدم، برخی از علمای بزرگ در منزل سید محسن اعرجی اجتماع کرده‌اند و سید محسن اعرجی در صدر مجلس نشسته و با آن‌ها گفتگو می‌‌کند. پس از لحظاتی سید محسن به آن‌ها گفت: نمی‌‌خواهیم برویم. با این جمله همگی بلند شدند و به طرف حرم مطهر کاظمین حرکت کردند و از باب قریشی خارج شدند و به طرف بیرون شهر حرکت کردند، سید محسن به من گفت: برگرد. در جواب گفتم: دوست دارم همراه شما باشم. سید محسن فرمود: حالا وقت آمدن تو نیست، تو و پسرم سید کاظم برگردید. علت را پرسیدم، جواب داد: ما می‌‌رویم ریشه عامل فساد در دین را قطع کنیم. گفتم: منظورتان چه کسی است؟ جواب داد: شیخ احمد احسایی.

در این لحظه از خواب پریدم و فردای آن روز سراغ شیخ احمد را گرفتم، گفتند به زیارت خانه خدا رفته است و پس از مدتی خبر مرگ او به گوشم رسید. شب وفات او همان شبی بود که من آن خواب را دیده بودم.

ویژگی‌ها

1. زهد

اکثر عالمان شیعه به تبعیت از اهل بیت علیهم‌السلام، در نهایت زهد و ساده‌زیستی زندگی می‌‌کردند، سید محسن اعرجی نیز نسبت به زخارف دنیا بی‌اعتنا و بسیار زاهد بود. سید صدرالدین عاملی، شاگرد سید محسن، نقل می‌‌کند که: همه عالمان عصر سید محسن، بر زهد وی غبطه می‌‌خوردند. او زاهدترین و عابدترین افراد بود. در کتاب‌های رجالی نقل شده است که از شدت زهد، شمعدانی نداشت که شمع را روی آن بگذارد؛ به ناچار آن را روی خشت و یا کلوخی می‌‌گذاشت.

2. خویشتن‌داری

سید محسن اعرجی با وجود این که از مال دنیا چیزی نداشت؛ ولی هر پولی را قبول نمی‌‌کرد و در این رابطه بسیار محتاط بود. میرزا حسین، فرزند میرزا خلیل تهرانی نجفی، از پدرش نقل می‌‌کند: فتحعلی شاه قاجار شاه ایران، چهارصد تومان همراه ملا باشی برای سید محسن اعرجی فرستاد. ملا باشی به کاظمین آمد و سراغ سید محسن را گرفت، مردم او را به منزل سید راهنمایی کردند.

ملا باشی به درب منزل سید محسن آمد و در زد، فرزند سید محسن درب را باز کرد و سراغ سید محسن را گرفت. فرزند سید محسن پیغام ملا باشی را رساند و برگشت و به او گفت: آقا فرمودند حالا وقت ملاقات نیست. ملا باشی گفت: به ایشان بگویید چهارصد تومان هدیه از طرف شاه ایران برای ایشان آورده‌ام. سید محسن پیغام فرستاد که به او بگویید: برگردد و او را به حضور نپذیرفت. ملا باشی که بسیار تعجب کرده بود و دنبال راهی می‌‌گشت که هر طور شده هدیه را به او دهد. لذا به مردم گفت: چگونه می‌‌توانم او را ببینم؟ آن‌ها گفتند: منتظر بمان هنگامی‌‌ که برای اقامه نماز از منزلش بیرون می‌‌آید کارت را بگو.

به محض این که چشم سید محسن به ملا باشی افتاد گفت: قبول نمی‌‌کند، قبول نمی‌‌کند. مرا با اموال سلطان چکار؟ سپس به ملاباشی اشاره کرد و فرمود: این اموال مال فقراست. نه مال تو، این آقا (حاج مشکی) وکیل فقراست، پولی که برای من آورده بودی به ایشان بده تا به فقرا بدهد.

ملاباشی چهارصد تومان به او داد و از زبان سید محسن اعرجی روی کاغذ نوشت: هدیه سلطان فتحعلی شاه قاجار به دستم رسید، خداوند ملکش را پایدار گرداند. کاغذ را به سید داد تا امضا کند! وقتی سید از محتوای نامه باخبر شد به شدت ناراحت شد و به ملا باشی فرمود: دروغ می‌‌گویی! تو هم از عمال اویی! آیا من برای دوام سلطنت ظالمی‌‌ دعا می‌‌کنم؟ آن گاه دستور داد بنویسد: چهارصد تومان از طرف سلطان فتحعلی شاه واصل و به فقرا اهدا گردید.

3. رسیدگی به فقرا

یکی از خصوصیات نیکوی سید محسن که آن را از اجداد طاهرینش به ارث برده بود، کمک به نیازمندان و فقرا بود. با وجود این که وی لحظه‌ای بیکار نبود و مدام در حال تدریس، تألیف یا تحصیل بود، از این مهم غافل نمی‌‌شد و در حد توان به فقرا خدمت می‌‌کرد. شیخ زین‌العابدین سلماسی در این رابطه خاطره ذیل را نقل کرده است: همراه پدرم میرزا ابراهیم برای زیارت امام جواد و امام کاظم علیهماالسلام رفتیم. پس از زیارت، به دیدار سید محسن اعرجی رفته و پس از احوالپرسی به منزلگاهمان برگشتیم، پدرم طبقی خرمای اعلا به یکی از خدام داد تا برای سید محسن ببرد. پس از مدتی خادم برگشت و گفت: طبق خرما را به سید دادم و او به خادمش دستور داد تا آن را برای فلان منزل ببرند.

پدرم طبقی دیگر برای سید محسن فرستاد، این بار هم سید محسن طبق را به کس دیگری هدیه داد، پدرم برای سومین بار طبق خرما را به خادم داد و گفت: از طرف من به سید محسن بگو که راضی نیستم این طبق را به کسی بدهی! پس از لحاظاتی خادم آمد و گفت: پیغامتان را به او رساندم؛ ولی سید محسن بسیار ناراحت شد و بار دیگر هم آن را به فقیری هدیه داد.

و گفته اند زمانی که همسر علوی محقق دید شوهرش در ضعف و ناتوانی است، از پول ریسندگی خود مقداری برنج عنبر بو همراه با اندکی گوشت مرغ تهیه کرد. وقتی غذای مذکور را نزد سید حاضر کرد، سید گفت: راستش را بگو، این غذا را به جهت اینکه شوهرت هستم درست کرده ای یا به خاطر سید و عالم بودنم؟

همسرش گفت: به خدا سوگند در تهیه این غذا جز رضای خدا نظر دیگری نداشتم. دیدم شما که از علمای آل محمد هستید، این گونه ناتوان شده اید، خواستم قوتی در بدن شما به وجود آید.

سید گفت: اجازه می دهی با این غذا هر طور بخواهم عمل کنم؟ وقتی همسرش تسلیم شد، سید اعرجی آنها را برای یتیمانی که در همان نزدیکی زندگی می کردند، فرستاد و گفت: آیا این عده از یتیمان در تمام عمرشان چنین غذایی خورده اند؟... اگر آنها از این غذا بخورند به نفع من و تو است و قوت و نیرو از خدای تواناست. «لاحول ولاقوة الا بالله»

4. احترام به استاد

یکی از رموز موفقیت عالمان دینی، احترام فوق‌العاده آنان به استاد است. احترام به استاد اثر وضعی عمیقی بر پیشرفت در درس و اخلاق شاگردان داشته و دارد. سید محسن اعرجی به استادان خود احترام می‌‌گذاشت و هنگامی‌‌ که به حضور آن‌ها مشرف می‌‌شد با حالت خضوع و خشوع برخورد می‌‌کرد.

شخص محمدحسن آل‌یاسین در این باره می‌‌گوید: سید محسن هر روز که از اوراد و اذکار روزمره خود فارغ می‌‌شد به ناحیه‌ای که شیخ جعفر کاشف الغطا، استادش در آن جا سکونت داشت می‌‌رفت و برایش دعا می‌‌کرد و به منزلش برمی‌‌گشت. وی این عمل را همیشه انجام می‌‌داد. چون وقتی که استادش در آن جا حضور داشت و چه وقتی که برای اموری به ایران مسافرت می‌‌کرد.

همین رابطه شاگرد با استاد، باعث شد که شیخ جعفر کاشف الغطا علاقه زیادی به سید محسن نشان دهد. هنگامی‌‌ که سید محسن فوت کرد، شیخ جعفر در ایران حضور داشت، هنگامی‌‌ که به کاظمین برگشت و خبر فوت شاگردش را شنید بسیار ناراحت شد و بر سر مزارش حاضر شد و خود را روی قبر او انداخت و به شدت گریه کرد و در همان حال فرمود: مرگم نزدیک شده است، تاکنون هم که زنده مانده‌ام با دعای سید محسن بوده است. آن گاه به اطرافیان گفت: من بزودی زود به سید محسن ملحق خواهم شد و همان طوری که خودش گفته بود نتوانست فراق شاگردش را تحمل کند و پس از شش ماه دار فانی را وداع گفت.

ذوق شعری

سید محسن اعرجی علاوه بر این که به عنوان فقیه و عالم اصولی در کاظمین معروف بود و توانست سالیانی دراز در حوزه علمیه کاظمین را رونق بخشد، ذوق شعری نیز داشت. مجموع اشعار وی، در دیوان شعرش موجود است. وی قصیده‌ای طولانی و غراء در رثای امام علی علیه‌السلام سروده است که به قصیده «دالیه» معروف است. ابیاتی از این قصیده:

دموع بدی فوق الخدود خدودها و نار غدا بین الضلوع و قودها

اتملک سادات الانام عبیدها و تخضع فی اسر الکلاب اسودها

و تبتز اولاد النبی حقوق‌ها جهارا و تدمی‌‌بعد ذاک خدودها

اشک‌هایی بر گونه آشکار می‌‌شد و آتشی در درون سینه‌ها پدید آمد. آیا باید سروران بشریت دربند بزرگان قرار گیرند و شیران به اسارت سگان درآیند؟ و حقوق فرزندان پیامبر سلب شود و گونه‌های آنان آشکار خونین گردد و...

سید محمد، نوه سید حیدر کاظمی‌‌ قضیه‌ای نقل می‌‌کند که نشان می‌‌دهد، این قصیده مورد قبول امام علی علیه‌السلام واقع شده و ایشان این قصیده را پذیرفته‌اند. وی نقل می‌‌کند: هر هفته روزهای پنج شنبه یا جمعه برای امام حسین علیه‌السلام مجلس روضه‌خوانی تشکیل می‌‌دادم. روزی از روزها، روضه‌خوان مجلس تأخیر کرد به حدی که حاضرین خواستند جلسه را ترک کنند، پس از ساعتی، روضه‌خوان آمد. پس از مراسم، عده‌ای علت تأخیرش را پرسیدند در جواب گفت: امام علی علیه‌السلام را در خواب دیدم که به من امر کردند قصیده دالیه سید محسن بغدادی را بخوانم. از خواب بیدار شدم و پس از پرس‌ و جو از دوستان آن را یافتم و با خود عهد کردم تا آن را حفظ نکنم در جلسه حاضر نشوم، لذا دیر شد.

آثار

1. وسائل الشیعه الی احکام الشریعه
2. درر البهیه فی الفقه الامامیه
3. المحصول فی الاصول
4. المهذب الصافی
5. سلاله الاجتهاد فی الفقه
6. فواید علم الرجال
7. کتاب فی الصلاه
8. دیوان شعر
9. ارجوزه در فقه موسوم به «الفیه فقهیه»
10. اصاله البرائه
11. تلخیص الاستبصار
12. حواشی علی وافی
13. عده الرجال
14. تزییف مقدمات الحدائق
15. المعتصم
16. شرح معاملات الکفایه
17. تلخیص الاستبصار
18. رساله فی مناظره شیخ الطائفه
19. حواشی علی کتاب الفیومی
20. اجوبه المسائل
21. غررالفواید و دررالقلاید فی نفایس المسائل الفقیه

رحلت

سید محسن اعرجی در نود سالگی به مرض استسقا مبتلا شد و با همان مرض از دنیا رفت. سید عبدالحسین اعسم، شاگرد سید محسن اعرجی نقل می‌‌کند: برای ملاقات بر سید محسن وارد شدم، دیدم در گوشه‌ای نشسته است و در کنارش کتاب تذکره علامه، باز است و او کاغذی در دست دارد و مطالبی را یادداشت می‌‌کند و در همان حال گریه هم می‌‌کند. به او گفتم: آقای من، چرا گریه می‌‌کنی؟ چرا با این حال مرض می‌‌نویسی؟ در جوابم فرمود: گریه‌ام از این است که عمرم در علم اصول صرف شد و نتوانستم درباره فقه کتابی بنویسم. گفتم: شما که کتاب‌های متعددی در باب فقه نگاشته‌اید. در حالی که گریه می‌‌کرد در جوابم فرمود، مگر نمی‌‌بینی که علامه در هر فنی از فقه کتابی نگاشته است.

سرانجام این عالم ربانی پس از نود سال زندگی پرافتخار و خدمت به اسلام و مسلمانان، در سال (1227 هـ.ق) فوت کرد. در تاریخ وفاتش، عبارات گوناگونی گفته‌اند از جمله:

1. بموتک محسن مات الصلاح
2. نعمت المدارس و العلوم لمحسن
3. جنه الفردوس دارالمحسن.

شیعیان شهر بغداد و کاظمین به محض شنیدن خبر فوت سید محسن اعرجی، به طرف بیت آن مرحوم حرکت کردند. بازاریان با تعطیل کردن مغازه‌ها به جمیع ملحق شدند. شیعیان داغدار پیکر آن مرحوم را تشییع کردند، آن گاه فرزند بزرگ ایشان، سید کاظم اعرجی بر جنازه پدرش نماز خواند. پس از برگزاری مراسم باشکوه تشییع و خواندن نماز، جسد آن فقیه فقید در منزلش و در کنار مسجدی که در آن نماز می‌‌خواند، مقابل در مدرسه‌ای که در آن تدریس می‌‌کرد، به خاک سپرده شد. برای گرامیداشت یاد او، قبه‌ای بر مزارش بنا شد. هم‌اکنون مزار او در کوچه جنب حرم مطهر کاظمین توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌‌کند.

منابع

• تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 5، زندگینامه "محقق اعرجی" از علي احمدي.
• محمد عابدی، عالمان خدمتگزار، مجله مبلغان، بهمن و اسفند 1382، شماره 50، صفحه 130، در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی، 13 اردیبهشت 1393.