حسن خلق

حسن خلق دو معنا دارد: معنای عام و معنای خاص. حسن خلق به معنای عام عبارت است از مجموعه خصلت‌های پسندیده‌ای كه لازم است انسان روح خود را به آن‌ها بیاراید. حسن خلق به معنای خاص عبارت است از خوش‌رویی، خوش‌رفتاری، حسن معاشرت و برخورد پسندیده با دیگران.

جایگاه حسن خلق در اسلام

دین مقدس اسلام، همواره پیروان خود را به نرمخویی و ملایمت در رفتار با دیگران دعوت می‌كند و آنان را از درشتی و تندخویی باز می‌دارد. قرآن كریم در ستایش پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «اِنَّكَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ؛ به درستی كه تو به اخلاق پسندیده و بزرگی آراسته شده‌ای».

حسن خلق و گشاده‌رویی از بارزترین صفاتی است كه در معاشرت‌های اجتماعی باعث نفوذ محبت شده و در تأثیر سخن اثری شگفت انگیز دارد. به همین جهت خدای مهربان، پیامبران و سفیران خود را انسان‌هایی عطوف و نرمخو قرار داد تا بهتر بتوانند در مردم اثر گذارند و آنان را به سوی خود جذب نمایند. این مردان بزرگ برای تحقق بخشیدن به اهداف‌ الهی خود با برخورداری از حسن خلق و شرح صدر، چنان باملایمت و گشاده‌رویی با مردم روبرو می‌شدند كه نه تنها هر انسان حقیقت‌جویی را به آسانی شیفته خود می‌ساختند و او را از زلال هدایت سیراب می‌كردند بلكه گاهی دشمنان را نیز شرمنده و منقلب می‌كردند.

مصداق كامل این فضیلت، وجود مقدس رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است. قرآن كریم، این مزیت گرانبهای اخلاقی را عنایتی بزرگ از سوی ذات مقدس خداوند دانسته، می‌فرماید: «فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ‌لَو كُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لانْفَضوُا مِنْ حَولِكَ؛ در پرتو رحمت و لطف خدا با آنان مهربان و نرمخو شده‌ای و اگر خشن و سنگدل بودی از گردت پراكنده می‌شدند».

بسیار اتفاق می‌افتاد كه افراد با قصد دشمنی و به عنوان اهانت و اذیت به حضور ایشان می‌رفتند ولی در مراجعت مشاهده می‌شد كه نه تنها اهانت نكرده‌اند بلكه با كمال صمیمیت اسلام را پذیرفته و پس از آن، رسول اكرم صلی الله علیه و آله محبوب‌ترین فرد در نزد آنان به شمار می‌رفت.

ارزشی كه اسلام برای انسان خوشرفتار قائل است، تنها به مؤمنان محدود نمی‌شود بلكه غیر آنان نیز اگر این فضیلت را دارا باشند، از مزایای ارزشی آن بهره‌مند می‌شوند.

در تاریخ چنین آمده است: علی علیه‌السلام از سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مأمور شد تا با سه نفر كه برای كشتن ایشان هم‌پیمان شده بودند، پیكار كند. آن حضرت یكی از سه نفر را كشت و دو نفر دیگر را اسیر كرد و خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام را بر آن دو عرضه كرد و چون نپذیرفتند، فرمان اعدام آنان را به جرم توطئه‌گری صادر كرد. در این هنگام جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد و عرض كرد: خدای متعال می‌فرماید یكی از این دو نفر را كه مردی خوش خلق و سخاوتمند است، عفو كن. پیامبر نیز از قتل او صرف‌نظر كرد، وقتی علّت عفو را به فرد مزبور اعلام كردند و دانست كه به خاطر داشتن این دو صفت نیكو مورد عفو الهی واقع شده، شهادتین را گفت و اسلام آورد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره‌اش فرمود: او از كسانی است كه خوشخویی و سخاوتش او را به سمت بهشت كشانید. همچنین رسول الله صلي الله عليه و آله فرموده اند: أََكْمَلُ المُومِنينَ ايماناً احْسَنُهم خُلْقاً. کاملترين مؤمنان از نظر ایمان کسي است كه اخلاقش نيكوتر باشد.

امام صادق علیه‌السلام در بیان حسن خلق فرمود: «تُلَیِّنُ جانِبَكَ وَ تُطَیِّبُ كَلامَكَ وَ تَلْقی اَخاكَ بِبِِشرٍ حَسَنٍِ؛ حسن خلق آن است كه برخوردت را نرم كنی و سخنت را پاكیزه سازی و برادرت را با خوشرویی دیدار نمایی».

حدود حسن خلق

از جمع‌بندی آیات و روایات و سیره معصومین علیهم‌السلام بدست می‌آید. كه حسن خلق از نظر آیین مقدس اسلام «ارزش ذاتی» دارد چه در برخورد با مؤمن باشد و چه در برخورد با كافر، اكنون برای روشن شدن حدود حسن خلق، موضوع را از چند جهت بررسی می‌كنیم:

الف) حسن خلق مؤمنان با یكدیگر

بدیهی است كه خوشرفتاری مؤمنان با یكدیگر، یكی از ارزش‌های والای اخلاقی به حساب می‌آید. قرآن كریم، یاران رسول اكرم صلی الله علیه و آله را به این صفت ستوده، می‌فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسوُلُ اللهِ وَالَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَی الْكُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ...؛ محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست و كسانی كه با او هستند در برابر كفار سرسخت و در میان خود مهربانند».

بر اساس این آیه، مسلمانان باید نسبت به عموم امت، مهربان و دلسوز باشند با آنان خوشرفتاری نمایند به كمكشان بشتابند در غم و شادی مردم سهیم باشند و با چهره‌ای متبسم، مؤدّب و خوشرویی با آنان روبرو شوند و از این راه سبب ترویج حسن خلق و پیوند با مردم شوند.

ب) با مجرمان و منحرفان

جرم و انحراف با روح شریعت، سر ناسازگاری دارد و از هر كس كه سر بزند زیانبار است و خردمندان موظند از آن جلوگیری كنند و عقل و شرع می‌گوید؛ خندیدن به روی مجرم، كاری نابخردانه است. بنابراین مسلمانان ـ گرچه از خصلت زیبای حسن خلق برخوردارند ـ ولی مجرمان و منحرفان، شایسته چنین موهبتی نیستند و نباید لبخند را تأیید اعمال ناشایست خود بدانند بلكه در این گونه موارد وظیفه اسلامی، عمل به نخستین مرحله نهی از منكر است كه رویگردانی و نشان دادن حالت تنفر و انزجار از عمل خلاف است و اگر خلافكار با ترشرویی و گرفتگی چهره ما دست از خلاف نكشد، نوبت به امر و نهی زبانی‌ می‌رسد كه البته در این مقام باید مستدل، محكم، منطقی و در عین حال با خوش خلقی و ادب، خلافكار را نصیحت و موعظه كنیم چنان كه قرآن مجید می‌فرماید: «اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ و جادِلْهُم بالَّتی هیَ اَحْسَنُ...».

با حكمت و اندرز نیكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آن‌ها با نیكوترین وجه، مناظره نما. در چنین مواردی باید به ذكر آیه یا روایت یا طرح قانون و مقررات یا بیان صلاح و مصلحت فرد و مملكت، همین طور بازگو كردن آثار ناهنجار گناه و خلاف و پیامدهای زیانبار آن، خلافكار را به اشتباهی كه مرتكب شده واقف كرد تا آن را ترك گوید و باید دانست كه حلاوت گفتار، خوشرویی، استدلال قوی و منطق در سخن و اخلاص و دلسوزی بیش از هر چیز دیگر برطرف مقابل تأثیر می‌گذارد و سبب اصلاح می‌شود.

ج) خوش‌خلقی و پرهیز از چاپلوسی

متأسفانه بعضی به دلیل عدم شناخت و آگاهی لازم، حسن خلق و رفتار نیكو را با تملق و چاپلوسی اشتباه می‌گیرند و به ناحق به مدح و ستایش صاحبان زور و زر می‌پردازند و در برابر آنان كرنش و كوچكی می‌كنند و شخصیت و ارزش والای انسانی خود را لگدكوب می‌سازند و با كمال وقاحت نام این رفتار ناشایست را حسن خلق و رفق و مدارا با مردم می‌گذارند، نشانه چنین كسانی آن است كه وقتی به افراد عادی و تهیدست می‌رسند، گشاده‌رویی و نرمخویی را فراموش می‌كنند و حتی چهره‌ای عبوس و خشن به خود می‌گیرند. این صفت ناپسند نه تنها یك ارزش نیست بلكه گناهی بزرگ است كه موجب خشم خداوند می‌شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می‌فرماید: «اِذا مُدِحَ الْفاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرشُ وَ‌ غَضِبَ الرَّبُّ؛ هرگاه شخص فاجری ستایش شود، عرش الهی می‌لرزد و خداوند خشمگین می‌شود».

پس ضروری است كه در برخوردهای اجتماعی خود، رفتار پسندیده را با چاپلوسی اشتباه نگیریم و افراد متخلفی را كه گاه درصددند با چرب زبانی و چاپلوسی، حق و باطل را بر ما مشتبه كنند، طرد كرده و خود را از نیرنگ آنان ایمن سازیم.

د) خوش‌خلقی و مزاح

یكی دیگر از موضوعات مرتبط با حسن خلق، بحث مزاح است. باید دانست كه مزاح و شوخی در حدی كه موجب زدودن غم و اندوه و شاد كردن مؤمن باشد و به گناه و افراط و جسارت و سخنان زشت و دور از ادب كشیده نشود، عملی پسندیده است. آنچه در این باره از پیشوایان دین به ما رسیده در همین محدوده است.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنّی لَاَمْزَحُ وَ لا اَقوُلُ اِلّا حَقّاً؛ من شوخی می‌كنم ولی جز سخن حق نمی‌گویم».

شخصی به نام یونس شیبانی می‌گوید: حضرت امام صادق علیه‌السلام از من پرسید: مزاح شما با یكدیگر چگونه است؟ عرض كردم بسیار اندك! حضرت فرمود: «این گونه نباشید، چراكه مزاح كردن از حسن‌خلق است و تو می‌توانی به وسیله آن برادر دینی‌ات را شادمان كنی. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز با افراد شوخی می‌كرد و منظورش شادكردن آنان بود».

هـ) حسن خلق آری، بی‌تفاوتی نه!

از نظر اسلام، حسن خلق هرگز به این معنا نیست كه اگر با منكری روبرو شدیم، در برابر آن سكوت كرده، لبخند بزنیم یا در برابر اعمال زشت دیگران واكنش منفی نشان ندهیم زیرا برخورد منفی و توأم با تندی و خشونت، زمانی مذموم و ناپسند است كه پای بی‌اعتنایی به دین و ارزش‌های والای آن در میان نباشد وگرنه رنجیدن نزدیكترین افراد به انسان نیز اگر به دلیل حفظ ارزش‌ها و پایبندی به آن باشد، نه تنها زشت نیست بلكه در ردیف مهمترین وظایف شرعی و از مراتب نهی از منكر است.

به فرموده امام علی علیه‌السلام: «اَمَرنا رَسوُلُ اللهِ صلی الله علیه و آله اَنْ نَلْقی اَهْلَ الُمَعاصی بِوُجوُهٍ مُكْفَهِرَّهٍ؛ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ما دستور داده است كه با معصیت‌كاران با چهره‌های عبوس روبرو شویم.

آثار و فواید حسن خلق

حسن خلق دارای آثار و فواید فراوانی است. با بهره‌گیری از فرموده‌های پیشوایان بزرگوار اسلام به شمه‌ای از آن‌ها اشاره می‌كنیم:

الف) آثار دنیوی

1. پیوندهای دوستی را محكم و پایدار می‌كند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «حُسْنُ الْخُلْقِ یُثَبِّتُ الْمَوَدَّه؛ خوشرویی دوستی را پایدار می‌كند».
2. موجب آبادی سرزمین‌ها و طول عمر می‌گردد. امام صادق علیه‌السلام در این باره فرمود: «اِنَّ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلْقِ یَعْمُرانِ الدَّیارَ‌ وَ یَزیدانِ‌فِی الْاَعْمارِ؛ به درستی كه نیكوكاری و خوش خلقی، سرزمین‌ها را آباد می‌كند و بر عمرها می‌افزاید».
3. روزی را زیاد می‌كند. به بیان علی علیه‌السلام: «فی سِعَهِ الْاَخلاقِ كُنُوزُ الْاَرزاقِ؛ گنجینه‌های روزی در نرمخویی و گشاده‌رویی است».
4. موقعیت اجتماعی انسان را بهبود می‌بخشد. همان حضرت می‌فرماید: «كَمْ مِنْ وَضیعٍ رَفَعَهُ حُسْنُ خُلْقِهِ؛ چه بسیار فرد بی‌مقداری كه خوشرویی‌اش او را برتری بخشیده است».
5. مشكلات و ناهمواری‌های زندگی را هموار می‌سازد؛ همان امام فرمود: «مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ سَهُلَتْ لَهُ طُرُقُهُ؛ هر كس خلقش نیكو شد، راه‌های زندگی برایش هموار می‌گردد».

ب) آثار اخروی

1. موجب نیل به درجات عالی می‌شود؛ پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنَّ الْعَبْدَ لَیَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرجاتِ الاخِرَهِ وَ اَشْرَفَ‌ الْمَنازِلِ وَ اِنَّهُ ضَعیفُ الْعِبادَهِ؛ به درستی كه بنده در سایه خوش خلقی خود به درجات بزرگ و مقامات والایی در آخرت می‌رسد با آن كه عبادتش ضعیف است».
2. حساب را آسان می‌كند؛ امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «حَسَّنْ خُلْقَكَ یُخَفِّفِ اللهُ حِسابَكَ؛ اخلاقت را نیكو كن تا خداوند حسابت را آسان كند».
3. آمرزش گناهان؛ امام صادق علیه‌السلام فرمود: «اِنَّ الْخُلْقَ الْحَسَنَ یُمیثُ الْخَطیئَهَ كَما تُمیثُ الشَّمْسُ الْجَلیدَ؛ به درستی كه اخلاق نیكو لغزش‌ها را ذوب می‌كند همان گونه كه آفتاب یخ را».
4. ورود به بهشت؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اَكْثَرُ ما تَلْجُ بِهِ اُمَّتیَ الْجَنَّهَ تُقْوی اللهِ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ؛ بیشترین امتیازی كه امت من به سبب داشتن آن به بهشت می‌رود، تقوای الهی و خوش خلقی است».

منابع

• علی‌اصغر الهامی نیا، اخلاق اسلامی.
• حسن خلق، اندیشه قم، بازیابی: 8 اردیبهشت 1393.