بقیع

مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی "مقاله‌ یک نشریه" متناسب با این عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

منبع: افق حوزه، 9 اردیبهشت 1388، شماره 226

نویسنده: محمدامین پورامینى

---

لغت

بقیع در لغت به زمين گسترده و بزرگى گويند که داراى درخت باشد که يکى از آن‌ها، بقیع غرقد است. غرقد، نام درختى است که در آن محیط بوده است، گرچه بعدها آن درختان را کندند ولى اسم آن باقى ماند و این زمین، معروف به بقیع الغرقد شد.

مساحت

این قبرستان از زمان رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه و آله تاکنون باقى است و حدود ده هزار نفر از یاران پیامبر اکرم صلى ‌الله ‌علیه‌ و آله را در خود جاى داده است.

بقیع، زمین مستطیل شکلى در شرق مدینه است که 100 در 150 متر بوده، ولى بارها توسعه پیدا کرده است. برخى آن را در اصل 80 در 80 متر دانسته‌اند که بعدها با اضافه شدن حش کوکب و... به آن، به 150 در 100 متر رسید.

آغاز

ابورافع مى‌‌گوید: رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله در صدد تهيه مکانى براى دفن ياران خود بود و جاهاى مختلفى را در اطراف مدينه ملاحظه کرد تا آن که به بقیع الغرقد رسيد و فرمود: به من دستور داده شده که این مکان را قرار دهم.

اولين مدفن در بقیع

از برخى روایات، استفاده مى‌شود که اولين کسى که در بقیع دفن شد، عثمان بن مظعون بود؛ همان ‌گونه که از حضرت امیرمؤمنان امام على علیه‌السلام روايت شده که اولين کسى که در بقیع دفن شده، عثمان بن مظعون و پس از او، جناب ابراهیم علیه‌السلام، پسر پیامبر اکرم صلى ‌الله ‌علیه و آله بود. از برخى روایات نيز فهميده مى‌شود که اولين کسى که در بقیع دفن شد، اسعد بن زراره بود. او به هنگام ساخت مسجدالنبى، از دنیا رفت. ممکن است گفته شود که اولين کسانى که در بقیع دفن شدند، از مهاجران، عثمان بن مظعون و از انصار، اسعد بن زراره بوده‌ است و یا آن که گفته مى‌شود که اسعد بن زراره، در بقیع دفن شد؛ پیش از آن ‌که آن مکان، به عنوان قبرستان عمومى، در نظر گرفته شود.

وقفى نبودن بقیع

بقیع، یک زمین وقفى نیست؛ چون ملک کسى نبوده است و وقفیت، فرع ملکیت است؛ و پس از تصمیم براى دفن، مردم درختان آن را کندند و عده‌اى هم آمدند و براى خود در آن خانه ساختند. بنابراين جلوگيرى وهابيون از بازسازى بقیع تحت عنوان وقف بودن بقیع، بهانه‌اى بیش نیست، علاوه بر آن که خصوص امامان بقیع در خانه شخصى عقيل بن ابى طالب دفن گرديدند.

فضيلت بقیع

بقیع به خاطر قدوم مبارک رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه و آله و ائمه معصومين عليهم‌السلام و دفن چهار تن از امامان عليهم‌السلام و ساير مؤمنان، شهیدان و نیکان، داراى شرافت زیادى است. ابوحجر اسلمى از رسول خدا صلى‌ الله ‌علیه ‌و آله، چنین روایت کرده است: کسى که در مکه یا مدینه بمیرد، مورد حساب واقع نگردد و مهاجر به سوى خدا محسوب شود و روز قیامت، با اصحاب بدر محشور مى‌شود همچنین از رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله، چنین روایت شده است که روز قیامت، هفتاد هزار نفر از بقیع، بى‌حساب راهى بهشت مى‌شوند؛ در حالى که صورت آن‌ها چون ماه شب چهاردهم، مى‌درخشد.

نزول يک آيه در بقیع

سیوطى از انس روایت مى‌کند که دو آیه «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً × إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْر» در بقیع نازل شد.

پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله و بقیع

رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله، به قبرستان بقیع مى‌رفت و مشغول دعا مى‌شد و براى مردگان، طلب رحمت و آمرزش مى‌کرد. علاوه بر این، آن حضرت هر پنج‌شنبه به همراه عده‌اى از مردم، به بقیع مى‌رفت. از این رو فقیهان ما، فتواى مستحب بودن زیارت قبور را داده‌اند. علاوه بر این، گاهى پیامبر اکرم صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله، آخر شب به تنهايى به بقیع مى‌رفت و براى اهل بقیع، دعا مى‌کرد.

جالب اينجاست که جايگاه ايستادن رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله در بقیع، کنار قبور فعلى ائمه بقیع بوده است. جعفر خالد بن عوسجى، نقل مى‌کند که شبى در گوشه خانه عقیل بن ابی‌طالب، مشغول دعا بودم که امام صادق علیه‌السلام از کنارم عبور کرد و مى‌خواست به سمت عریض برود که فرمود: این جایى که ایستاده‌اى، جايگاه شبانه رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله در بقیع بوده است و مى‌دانيم که اهل بيت عليهم‌السلام، در خانه عقیل به خاک سپرده شدند.

همچنین در برخى روایات، از حضور رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله، در شب نيمه شعبان در بقیع و نيز از سجود رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله در بقیع، نماز رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله در بقیع، خواندن نماز باران در بقیع و دعاى آن حضرت در آنجا مطالبى نقل شده است. سلمان فارسى نيز مهر نبوت رسول خدا را در قبرستان بقیع ديد. برخى روايات نيز از زبان رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله در قبرستان بقیع نقل شده است که برخى از آن‌ها در فضيلت امیرمؤمنان على علیه‌السلام و امام مهدى عجل ‌الله ‌تعالى ‌فرجه ‌الشريف است.

بقیع و عترت پيامبر صلی الله علیه و آله

امیرمؤمنان على علیه‌السلام، يک شب در بقیع، درباره اسرار حرف ب بسم الله الرحمن الرحیم، تا طلوع فجر سخن گفت و به پایان هم نرسید. محل نماز حضرت فاطمه سلام ‌الله ‌عليها در قبرستان بقیع، مشخص بود.

شيخ صدوق سفارش مى‌کرد که پس از زيارت امامان بقیع، در مسجدى که در آن جاست و گفته مى‌شود که مکانى است که حضرت فاطمه سلام ‌الله‌ علیها در آن نماز گزارده‌اند، دو رکعت نماز بخوانید. ظاهراً مقصود، همان بيت الاحزان است که در نزديکى قبور امامان بقیع بوده است و وهابيان آن را تخريب کردند. بیت الاحزان حضرت فاطمه سلام ‌الله ‌علیها را باید خانه اسرار آن حضرت نامید. این جا، جایى بود که حضرت امام على علیه‌السلام آن را براى حضرت فاطمه سلام ‌الله ‌علیها ساخته بود و آن حضرت با حسنین علیهماالسلام، در آنجا حضور مى‌یافت و تا شب، به گریه مى‌پرداخت.

امامان بقیع نيز درباره بقیع، گفتگوهایى دارند که تفصیل آن در جاى خود آمده است.

عنايت مسلمانان به زيارت بقیع

عالمان شیعه و سنى در کتاب‌هاى خود، مردم را به زيارت قبرستان بقیع ترغيب نموده‌اند. علاوه بر فقیهان و عالمان بزرگ شیعى، شخصیت‌هایى از اهل سنت چون عبدالکریم بن عطاءالله مالکى، محمد بن شربینى، بکرى دامیاطى، فاکهى، نووى، غزالى، صالحى شامى و... به آن تصریح کرده‌اند.

آداب زيارت قبور ائمه بقیع علیهم‌السلام

مستحب است که براى این زیارت، سه کار انجام شود؛ غسل، زیارت و خواندن هشت رکعت نماز (براى هر امام، دو رکعت) بنا به تصریح برخى از مراجع بزرگوار، ادب زيارت حکم مى‌کند که براى زيارت ائمه در قبرستان بقیع، با پاى برهنه و بدون کفش وارد شوند و زیارت کنند.

پيراستن حرم امامان بقیع علیهم‌السلام

مسلمانان از دیرباز، اقدام به بازسازى و ساختن گنبد براى شخصیت هاى بزرگ اسلامى کردند که گنبد سبز پیامبر و گنبدهایى که در عراق، ایران، سوریه و... وجود دارند، شاهد این مطلب هستند و تنها وهایبان، به خاطر تحجر و کج‌فهمى، با این کار مخالفت کرده‌اند.

يکى از کسانى که اقدام به ساخت گنبد بر مزار امامان بقیع عليهم‌السلام نمود، ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى قمى اردستانى مجدالملک است. او در آخر قرن پنجم، کشته شد. همچنین الناصرلِدین اللّه، خلیفه عباسى، در سال 560 ق. اقدام به تعمير گنبد امامان بقیع عليهم‌السلام کرد و نيز ابوطالب عبدالله بن حسين بن ميرزا رفيع‌الدين حسينى مرعشى نيز اقدام به تعمير و بازسازى حرم امامان بقیع نمود.

در دوره قاجاریه، محمد بن على امین السلطنه، اقدام به نهادن ضریحى از فولاد بر روى قبور نمود. او قصد داشت ضریحى نقره‌اى نیز براى آن‌ها قرار دهد که مانع کار او شدند.

سید على قطب هزار جیبى نیز آخرین ضریح فولادى را که در اصفهان ساخته شده بود به مدینه برد و با زحمت و سه سال معطلى در جده، بر قبور مطهر ائمه بقیع عليهم‌السلام نهاد که اين ضريح نيز در سال 1343 ق. توسط وهابیان از جا کنده شد و قطعاتى از آن، تا سال 1385 هـ.ش بر دیوار شهداى احد وجود داشت.

مرحوم سید محسن امین مى‌نویسد: سلطان عبدالمجيد عثمانى که گنبد قبر مطهر پيامبر اکرم صلى ‌الله ‌عليه ‌و آله را ساخت دستور داده بود که براى امامان بقیع نيز گنبدى همانند گنبد پيامبر اکرم صلى ‌الله ‌عليه ‌و آله بسازند؛ ولى با مخالفت برخى از اهل مدینه مواجه شد. غير از قبور مطهر امامان بقیع، بیت‌الاحزان، قبر حلیمه سعدیه، قبور دختران و همسران پیامبر اکرم صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله، قبر مالک و قبور عمه‌هاى پیامبر اکرم صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله نیز داراى گنبد بودند که همه آن‌ها توسط سلفیان تخریب شد.

فاجعه تخريب بقیع

همان گونه که گفته شد مسلمانان از آغاز، به قبور بزرگانشان توجه داشتند و بر فراز آن‌ها، گنبدهایى مى‌ساختند که از جمله آن‌ها، گنبد قبر مطهر رسول خدا صلى ‌الله ‌علیه ‌و آله است که از اول تاکنون، بوده است. مزار بزرگان و امامان بقیع عليهم‌السلام نيز از اين قاعده مستثنى نيست. ابن جبیر (قرن 6) در سفرنامه خود، بقیع را به زيبايى توصيف کرده، از گنبد زيبا و بسيار بلند ائمه بقیع، یاد کرده است. پس از او، ابن بطوطه نیز همان توصیف را دارد.

سمهودى نیز از گنبد ائمه اهل ‌بیت علیهم‌السلام، به عنوان گنبد باعظمت و بلند یاد کرده است؛ اما جریان واپس‌گرا و متحجر وهابى، در 8 شوال سال 1344 ق. اقدام به تخریب آن نمود و به احساسات میلیون‌ها نفر از مسلمانان، توجهى نکرد. جالب این جاست که آن‌ها اقدام به نگهدارى از لباس‌ها و اسباب منزل، خانه، شمشیر و تخت‌خواب آل‌سعود نموده‌اند و از آثار یهودیان مدینه نیز تاکنون محافظت کرده‌اند؛ ولى آثار رسول خدا و اهل‌ بیت علیهم‌السلام را خراب کردند!!

عکس‌العمل مسلمانان در تخريب بقیع

تخريب بقیع، با عکس‌العمل شدید مسلمانان و به ویژه شیعیان جهان مواجه گردید. مسلمانان ایران، عراق، قفقاز، آذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، تاتارستان، ترکیه، افغانستان، چین، مغولستان و هندوستان، در برابر این مسئله موضع‌گیرى؛ کردند دولت و مجلس آن روز ایران نيز در اين زمينه، موضع‌گیرى رسمى کرد.

همچنین فقیهان و بزرگانى چون آیت الله ‌العظمى سید ابوالحسن اصفهانى، آیت الله شیخ محمد خالصى و آیت الله شهید سید حسن مدرس، این اقدام را محکوم کردند.

در کنفرانس کشورهاى اسلامى، مرحوم شیخ محمدحسین کاشف الغطاء، سید امین حسینى مفتى فلسطین، و سید محمدتقى طالقانى (آل احمد) نماینده آیت الله ‌العظمى بروجردى در مدینه، شرکت کردند. همچنین مراجع و بزرگانى دیگرى مانند آیات عظام حاج شیخ عبدالکرى حائرى، حاج آقا حسین قمى، سید محسن حکیم، سید هبةالدین شهرستانى و امام خمینى قدس‌ سرهم، در این مورد موضع‌گیرى کردند و امام خمینى در این زمینه، نامه‌اى خطاب به شاه عربستان نگاشت.

اجساد جاویدان

بدن سالم 2 تن از فرزندان امام جعفرصادق عليه‌السلام پس از گذشت بيش از 1000 سال از وفاتشان در بقیع دفن شده است. یکى از آنان، اسماعيل بن جعفر عليه‌السلام است که قبر ايشان پيش از درب اصلى فعلىِ قبرستان بقیع بوده است. به هنگام ايجاد خيابان ابوذر که امتداد آن به بقیع رسيد مجبور به نقل جسد على و جعفر شدند که به هنگام خاک‌بردارى، قبر ويران گرديد و جسد سالم ايشان يافت شد که به درون قبرستان بقیع منتقل و در ضلع شرقى شهداى حره، دفن شد. علامت قبر ایشان، پس از مدتى توسط وهابیان برداشته شد!

على بن جعفر عریضى، فرزند دیگر امام صادق علیه‌السلام است که تا دوره امام جواد علیه‌السلام زنده بود. قبر ایشان در عریض یکى از روستاهاى اطراف مدینه منوره و نزدیک به منطقه احد قرار داشت که اینجانب به زیارت آن رفته بودم، و چند سال پیش، عوامل مزدور وهابیت، اقدام به تخریب قبر ایشان نمودند؛ ولى بنا به شهادت برخى از موثقين مثل حجت الاسلام ‌والمسلمين شيخ حسن راضى از علماى احساء و حجت الاسلام‌ والمسلمين شيخ حسين رضوانى مسئول وقت دفتر نمايندگى بعثه مقام معظم رهبرى در مدينه با جسد سالم ايشان مواجه شدند که با انتقال جسد مطهرشان به قبرستان بقیع، نزدیک قبور اهل بیت علیهم‌السلام دفن گردید.