معجم مقاییس اللغة (کتاب)

این کتاب یکی از مهمترین معاجم لغوی زبان (فرهنگ های زبان) عربی به شمار می آید و مهمترین کتاب لغت ابن فارس است. مؤلف در این اثر کوشیده برای هر ماده، اصول معنایی آن را ذکر کند و مشتقات مختلف آن ماده را به آن اصول برگردانده معنا کند.

ابن فارس

ابن فارس، ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریا بن حبیب (315/1005م) نحوی، لغوی، ادیب، شاعر و یکی از چهره های درخشان ادب عربی در سده 4 قمری است. سال و محل تولد او به روشنی معلوم نیست اما ظاهراً در یکی از روستاهای قزوین به دنیا آمده و بر پایه یکی از گزارش ها خود وی این روستا را کرسف گفته است.

معروفترین اساتید وی ابوالفضل محمد بن عمید، علی بن ابراهیم بن سلمة قطان، ابوسعید بن سیرافی و گروهی دیگر گفته اند و چند تن از چهره های بزرگ ادبی و سیاسی از شاگردان او بودند. نخستین آنها بدیع الزمان همدانی پایه گذار فن مقامه نویسی است که گفته اند این فن را از وی آموخت. صاحب بن عماد وزیر دانشمند ادب دوست دیلمیان و ابوالفتح ابن عمید فرزند ابوالفضل ابن عمید از دیگر شاگردان او بود.

از جمله آثار او مجمل اللغة، الصاحبی فی فقه اللغة و سنن العرب و کلامها، الثلاثة، أوجز السیر لخیر البشر، النیروز و... و معجم مقاییس اللغة است.

انگیزه نگارش و زمان تالیف

ابن فارس در مقدمه معجم مقاییس در مورد هدف و انگیزه خود از نگارش کتاب، چنین می گوید: همانا زبان عربی مقیاس های صحیحی دارد و اصولی دارد که از آن فروعی سرچشمه می گیرد و افراد بسیاری در زمینه لغت و زبان عربی کتاب تألیف کرده اند اما اصلی از آن اصول و معیاری از آن معیارها را بیان نکرده اند و آنچه که ما قصد آن را داریم، باب گرانقدری از علم است که چایگاهی والا دارد و ما در صدر هر فصلی اصلی که از آن مسائلش منشعب می شود را قرار دادیم تا جمله کوتاه و جامعی باشد و به صورت ساده با کمترین لفظ و نزدیکترین معنا، جوابگوی چیزی باشد که از او خواسته می شود.

این تالیف چنانکه محقق، «عبدالسلام هارون» معتقد است از آخرین تألیفات ابن فارس است و پس از تألیف معجم دیگر ابن فارس به نام مجمل اللغه بوده است.

امتیازات کتاب

کتاب معجم مقاییس اللغه اثری منحصر به فرد در لغت عربی، برخوردار از ویژگی های زیر است:

1. ابن فارس برای هر واژه دو حرفی یا سه حرفی یک یا چند حوزه معنایی در نظر گرفته است که در همه واژه ها هم ریشه مشترک است و معنای واژه های مختلفی که از آن ریشه مشتق می شوند، بر پایه همین حوزه معنایی مشخص می گردد و گرچه این نظریه پیش از این در کتاب العین خلیل به گونه جابجایی حروف یک واژه مطرح شده است، اما ابن فارس نخستین کسی است که برای ما آن را به صورت یک نظریه مستقل مطرح کرده است.
2. ابن فارس در این کتاب میان دو روش معجم نویسی و علم فقه اللغه جمع می بندد.
3. در این کتاب معانی بسیار مختلف با تعبیری زیبا و دقت فراوان و با ذکر شواهد و دلائل به رشته تحریر درآمده است.
4. مؤلف در این کتاب به خوبی اصول زبان را می شناسد و به خواننده نیز یاد می دهد.
5. ارزش دیگر کتاب در «نحت یا واژه تراشی» است که واژه های رباعی و خماسی در اثر آفرینش دو یا چند واژه و گاه یک جمله پدید آمده اند.

شیوه نگارش

گفته می شود ابن فارس بسیار به ابن درید علاقه مند بوده و در بسیاری از کارهایش روش او را در پیش می گرفته است، از این رو پس از آن که ابن درید کتاب اشتقاق را تألیف کرد، ابن فارس بر آن شد تا با تألیف معجمی کامل روش ابن درید را پیاده کند، از این رو کتابش را مقاییس نامید و به تعبیر برخی محققان، از این اسم اشتقاق کبیر (در اصطلاح لغویان) را ارائه کرده است. کتاب بر اساس حروف الفبا و با توجه به حروف اصلی کلمه مرتب شده است اما برای خود چینش خاصی دارد.

ابتدا مواد واژه ها (حروف اصلی کلمه) بر اساس حروف الفبا به 28 قسمت (یعنی 28 کتاب) تقسیم شده است و هر کتاب بر اساس حروف اصلی کلمات به 3 باب تقسیم گردیده است. باب اول: ثنایی مضاعف، باب دوم: ثلاثی و باب سوم کلماتی که بیش از 3 حرف اصلی دارند (یعنی رباعی و خماسی)

دو قسم اول (ثنایی مضاعف و ثلاثی) بدین شکل مرتب شده اند: در هر بابی بعد از حرف اول (فاءالفعل) حرفی که در ترتیب هجایی، بعد از آن می آید مورد توجه واقع می شود تا این که به آخرین حرف از حروف الفبا برسیم، پس از آن دوباره از همزه شروع می شود تا این که به حرف اصلی (فاءالفعل) برسیم.

لذا برای پیداکردن کلمه مورد نظر در این معجم، ابتدا لازم است حروف اصلی کلمه را بشناسیم آنگاه با توجه به توضیحاتی که گفته شد، به کتابی که فاءالفعل کلمه است مراجعه کنیم پس از آن نوبت عین الفعل کلمه است که می تواند جایگاه کلمه مورد نظر را در هر کتاب برای ما روشن کند.

مؤلف در این اثر کوشیده برای هر ماده اصول معنایی آن را ذکر کند و مشتقات مختلف آن ماده را به آن اصول برگرداند و در هر ماده صدها کلمه می باشد که هر کلمه را به صورت خاص تفسیر می کند.

منابع اصلی کتاب

کتاب مقاییس اللغه با توجه به بسیاری از منابع مهم و معتبر لغوی و لغت نامه های معروف نگاشته شده است که مهمترین آنها چنانکه خود ابن فارس می گوید چنین است:

1. کتاب العین للخیل بن احمد فراهیدی
2. کتاب غریب الحدیث لأبی عبید القاسم بن سلام
3. کتاب الغریب المنصف لأبی عبید القاسم بن السلام أیضاً
4. کتاب المنطق لإبن سکیت
5. کتاب الجمهره لإبن درید

وضعیت نشر

این اثر نخستین بار به کوشش عبدالسلام هارون در 3 جلد در سالهای 1366-1368 قمری در قاهره و بار دیگر در 6 جلد در سالهای 1366 تا 1371 ق به همراه مقدمه ای عالمانه به کوشش او به چاپ رسیده است.

منابع

• دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد4، صفحه 1580.
• منبر الاسلام، السنة الثانية والأربعون، رمضان 1404، العدد9، مقاله التراث الاسلامی "مقاییس اللغة"، عبدالسلام هارون.
• الرسالة، 3رمضان 1366، عدد 733، کتاب مقاییس اللغة لابن فارس، حامد مصطفی.
• الهادی، 1359، شماره 38، مقاله شخصیات اسلامیه احمد بن فارس، شیخ حسین جمعه.
• اللغة العربیة الأردنی، جمادی الاول و شوال 1415، عدد 48، الدکتور محمدجواد النوری و الأستاذ علی خلیل حمد، جامعة النجاح الوطنية.
• کتاب فقه اللغه، 1386 هجری شمسی، محمد ملکی نهاوندی، انتشارات وثوق.
• www.rasanews.com