قریش

قریش در مکه

تاریخ احتمالی تسلط قریش بر مکه، حدود دو قرن پیش از بعثت بوده است پیش از آنان قبیله خزائه در مکه مستقر و امور آن را در دست داشتند و قریش به صورت پراکنده در اطراف مکه و کوهها و شعاب اطراف آن به سر می­بردند؛ ولی در امور و سرپرستی مکه و بیت الله­ الحرام هیچ گونه دخالتی نداشتند. تا وقتی که قصی بن کلاب به مکه بازگشت. او با دختر رئیس قبیله خزاعه ازدواج کرد و رفته ­رفته بر دامنه نفوذش افزود تا اینکه تصمیم گرفت که خود به تنهایی عهده­ دار ولایت کعبه شود؛ از این­رو با قریش و بنی­کنانه(غیر از بنی­بکر) سخن گفت و از آنها درخواست کمک نمود آنها نیز پذیرفتند و با او بیعت کردند

بدین ترتیب او با متحد ساختن خانواده های متفرق قریش، که در اطراف مکه زندگی می کردند، توانست بر مکه تسلط یابد. قصی در آبادانی مکه کوشید و دار الندوه را برای مشاوره رؤسای خاندانهای قریش ساخت و سرو سامانی به مکه داد. وی اداره امور مکه را تحت عنوانهای «پرچمداری» ، «پرده داری کعبه» ، «سقایت حجاج» و. . . تقسیم کرد و هر قسمت را به یکی از خانواده ها سپرد. نوشته اند که او در بازسازی کعبه نیز تلاشهایی داشته است. پیش از قصی، اطراف کعبه تا فاصله زیادی از سکنه خالی بوده است ; اما قصی آنها را در نزدیکی کعبه گرد آورد و تنها به اندازه طواف، محدوده ای را باقی گذاشت.

پس از قصی، فرزندان وی عبد مناف و عبد الدار و بعد از آن نیز هاشم فرزند عبد مناف و عبد المطلب فرزند هاشم در مکه نفوذ فراوانی داشتند. در زمان هاشم بود که مکه به یک مرکزیت تجاری مهم تبدیل شد و قریش به کار تجارت در بلاد دور دست پرداختند. قرآن در سوره قریش به این مساله اشاره کرده است.

زمانی که قصی بن کلاب قریش را در مکه فراهم آورد، هر طایفه ای از آنان را در بخشی از مکه سکونت داد. او قسمت «وجه کعبه» یعنی معلاة یا بالای مکه را، که شامل شعب ابی طالب به سمت بالا می شد، برای خود و فرزندانش برگزید. به همین دلیل فرزندان وی همه در این بخش سکونت داشتند. بخش اجیاد (شامل اجیاد کبیر و صغیر در پشت کوه ابو قبیس) را به بنی مخزوم داد. منطقه مسفله مکه در اختیار بنی جمح قرار گرفت و بنی سهم در ثنیه سفلی، که امروزه به نام «شبیکه» معروف است، سکونت داده شدند. طایفه بنی عدی را (که عمر از آن تیره است) در پایین ثنیه مزبور، جایی که امروزه به جبل عمر معروف است، سکونت داد.

طایفه های قبیله قریش مقارن ظهور اسلام

مسعودی، مورخ مشهور اسلامی، طایفه های قبیله ی بزرگ قریش مقارن ظهور اسلام را 25 طایفه به شرح زیر دانسته است: 1- بنی هاشم 2- بنی مطلب 3- بنی حارث 4- بنی امیه 5- بنی نوفل 6- بنی حارث بن فهر 7- بنی اسد 8- بنی عبدالدار 9- بنی زهره 10- بنی تیم بن مره 11- بنی مخزوم 12- بنی یقظه 13- بنی مره 14- بنی عدی بن کعب 15- بنی سهم 16- بنی جمح 17- بنی مالک 18- بنی معیط 19- بنی نزار 20- بنی سامه 21- بنی ادرم 22- بنی محارب 23- بنی حارث بن عبدالله 24- بنی خزیمه 25- بنی بنانه از طوایف 25 گانه قریش، برخی در سرزمین بطحاء (مناطق هموار مکه) ساکن بودند که به «قریش بطاح یا قریش بطحاء» شهرت داشتند، و طایفه هایی نیز در کوه ها و بیرون شهر مکه ساکن بودند که به «قریش ظواهر» مشهور بودند.

قریش و کعبه

قریشیان به سرپرستی امور کعبه و مؤسسات آن توجه فراوانی داشتند و اقتصاد و سیاست آنان بر اساس مناصب مربوط به کعبه استوار بود. هر یک از موسسات وابسته به کعبه را یکی از بزرگان طوایف قریش عهده دار بود و غالبا مناصب کعبه در دست ده طایفه مهم قریش بود. این ده طایفه عبارت بودند از: بنی هاشم، بنی عبدالدار، بنی اسد، بنی مخزوم، بنی سهم، بنی تیم، بنی عدی بنی نوفل و بنی جمح.

مناصب کعبه که قریش عهده دار آن بود عبارت بود از: منصب «سقایت» (آبرسانی به زائران کعبه)، منصب «رفادت» (مهمانداری و پذیرائی زائران کعبه)، منصب «حجابت» (کلیدداری و دربانی)، منصب «قضاوت»، منصب «قیادت» (سرداری و سرپرستی کاروان های بازرگانی و جنگی)، منصب «عمارت» (نگهبانی و مراقبت از مسجد الحرام)، منصب جمع آوری و نگهداری اموال کعبه، منصب پرداخت دیه و غرامت و ...

جنگ های قریش

قریش جنگ های زیادی با قبایل دیگر داشت که مشهورترین آن ایام فجار و «یوم الغنب» بود.

پیشه قريش

سرزمين مكه فاقد توليد بود. نه زمين قابل كشتى داشت، و نه كالا و فراورده هائى كه خود مصرف كنند و به ديگران عرضه نمايند. از اين روز ساكنان مكه به كار تجارت و سوداگرى اشتغال داشتند و زندگى خود را با وارد ساختن نيازمندي هاى خويش از خارج تامين مى نمودند. وجود مكه و تقدسى كه در ميان قبايل عرب جاهلى داشت، و منطقه حرم كه جايگاه امنى بود، و آمد و رفت قبائل عرب از نقاط مختلف عرب نشين به مكه چه براى پرستش بت هاى خود و چه به منظور شركت در مراسم سالانه حج كه در ماه رجب و ذى الحجه انجام مى گرفت، زمينه خوبى براى تجارت تجار عرب و مبادلات تجارى آن ها بود.

تجارت حجاز تقريبا در اختيار مردم قريش يعنى مردم مكه و اشراف طائف بود. تجارت قريش با فلسطين و سوره (شامات) در شمال، و با يمن در جنوب بود، و گاهى تجار از راه دريا به حبشه، و از راه نجد به حيره (عراق) تا مدائن پايتخت ايران ساسانى بود، و شايد به داخله ايران هم آمد و رفت مى كردند. حتى با روم و مصر و هند هم رابطه تجارى داشتند.

تجار مكه تابستان ها را به شمال مى رفتند كه آب و هوائى خوش داشت، و زمستان ها كه هوا سرد بود، راهى جنوب مى شدند. خداوند زندگى آن ها را بدين گونه تامين مى كرد و در قرآن مجيد سوره قريش مى فرمايد:

«براى اين كه قريش با هم مانوس شوند (و دل هاشان با هم) الفت گيرد (آن ها را به انديشه سفر تجارت انداختيم) الفت يافتن آن ها نسبت به هم در سفر تابستانى و زمستانى آنان تامين مى شد. پس قريش بايد صاحب اين خانه (كعبه) را پرستش كنند، خدائى كه آن ها را از گرسنگى نجات بخشيد، و طعام داد، و از بيم و هراس ايمن ساخت».

بسم الله الرحمن الرحيم لايلاف قريش، ايلافهم رحلة الشتاء والصيف فليعبدوا رب هذا البيت، الذى اطعمهم من جوع، وآمنهم من خوف

بازرگانان قريش در سفرهاى تجارى خود از بيابان هاى هولناك و مخوف مى گذشتند، و صدها فرسخ راه را مى پيمودند. بيابان ها و دشت هاى سوزان و بهت انگيزى كه در همه جاى آن سكوت مطلق حكمفرما بود. نه راهى، نه آبى و درختى، و نه آبادى و نشانه اى.

فقط هنگام سفر به شمال يا بازگشت از آن جا از «خيبر» و از شهر «مدينه» عبور مى كردند، و در موقع سرازير شدن به جنوب «طائف» واقع در دوازده فرسخى مكه را مى ديدند، و بعد هم وادى «تهامه» و نقطه مسكونى آن جا را.

در سمت چپ حركت آن ها هنگام بيرون رفتن از شهر مكه سواحل «بحر احمر» و درياى سرخ، و در سمت غرب، دشت هاى بى كران و شنزارهاى سوزان و كوه ها و دره هاى مخوف فراوان وجود داشت، و آن طرف تر خليج فارس، و در جنوب درياى عمان واقع بود.

تجار مكه در سفرهاى تجارى خود، از وجود اعراب بدوى كه به خوبى از راه هاى صحرا و منازل ميان راه آگاه بودند، براى راهنمائى و حمايت كاروان هاى خود استفاده مى كردند.

تجارت قريش در بازارهاى ده گانه آن ها در نقاط مختلف عربستان از شمال يعنى شامات تا جنوبى ترين نقطه عربستان يعنى يمن و حضرموت انجام مى گرفت. اعراب در «اسواق» و بازارهاى خود ضمن تجارت و مبادله كالاى خود، به مفاخرت قبيله اى و خودنمائى و ارائه جنبه هاى مادى و معنوى خويش مى پرداختند. اين مفاخرت ها ضمن اشعار نغز و دلكش آنان و خطابه هاى پرشورشان، به خوبى نمايان بود.

معروف ترين اين بازارهاى فصلى، «سوق عكاظ» بود كه پيغمبر صلى الله عليه و آله نيز در ايام جوانى، در آن شركت داشته است.

تجارت و ثروت اندوزى قريش با رباخوارى توام بود. ربا را با چند برابر مى گرفتند. و آن را نوعى بيع و خريد و فروش مى دانستند.

صفات عمومى قريش پیش از بعثت پیامبر

شهر مكه نه حكومتى داشت، و نه ماموران رسمى كه انتظامات شهر را به عهده گيرد. در عوض عهد و پيمان و سوگند، و حق جوار (پناهدگى و بست نشينى) كه قريش سخت پاى بند آن بود، اين نقيصه را جبران مى كرد. عرب به قبيله و پيوستگى به آن اهميت زياد مى داد.

شيوخ قبائل در نشست گاه خود كه به آن «نادى» مى گفتند، و بعدها به «دارالندوه» مشهور شد، گرد مى آمدند، و درباره جنگ و صلح و امور دينى (توجه و مراقبت از بت ها) به مشورت و تبادل نظر مى پرداختند.

كار قريش در مكه و طائف تجارت، و اعراب باديه، شترچرانى و جنگ و گريز و قتل و غارت بود.

رسم دختركشى و زنده به گور كردن دختران نيز يك رسم اشرافى بود. چون يكى از ملوك حيره به دختران جوانمردى از متنفذان تجاوز كرده بود، و او براى حفظ آبروى خود، تمام دختران خود را زنده به گور كرد، اين رسم كم كم ميان بعضى از رجال قوم رسمى شد. گاهى نيز به واسطه فقر و تنگدستى دختران خود را كه به كار جنگ و غارت نمى آمدند، مى كشتند، تا هم به اسارت نيفتند و مورد هتك حرمت قرار نگيرند، و هم سربار زندگى نباشند. در هر صورت دختركشى عموميت نداشت، و همه جا معمول نبود. و بيشتر در قبيله «بنى تميم» و «بنى اسد» اتفاق مى افتاد.

اعراب جاهلى مردار مى خوردند و راهزنى مى كردند، و از شراب و زنا و بى بند و بارى لذت خاصى مى بردند.

اوقات خوش و لحظات بى كارى آن ها با نقل افكار جاهلانه و تخيلات شاعرانه كه از غارتگرى ها و قتل نفس ها و باده گسارى ها و عشق بازى ها و عيش و نوش ها حكايت مى كرد، مى گذشت.

اين سرگرمى ها و عادات و رسوم و بى خبرى ها ديگر فرصتى به اعراب بت پرست ثروتمند عياش يا بينوايى تهيدست گرفتار نمى داد تا به خدا و عالم بعد از مرگ بينديشند، و پى به حقيقت ببرند. براى آن ها زندگى جز اين ها مفهومى نداشت.

با اين كه در سفرهاى شام و يمن با يهود و نصارا (اهل كتاب) و مردم متمدن روم و ايران و ديگر نقاط ارتباط پيدا مى كردند، و كم و بيش با آداب و رسوم آن ها آشنا مى شدند، مع الوصف زندگى در منطقه دور افتاده باديه و محيط تنگ مكه و مدينه و طائف، و انس و تعصب زايدالوصفى كه طى قرون متمادى به زندگى خود داشتند، به هيچ وجه آن ها را تحت تاثير قرار نمى داد، و از آن چه مى انديشيدند باز نمى داشت. در حقيقت به آن چه داشتند خوش بودند. جز آن چيزى نمى شناختند، و چيزى نمى خواستند.

منابع

تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، علی دوانی

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان

سيد علي اكبر حسيني، قبايل عرب مكه قبل از بعثت، سایت پژوهشکده باقر العلوم

قریش، دانشنامه رشد