حزن: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} {{نیازمند ویرایش فنی}} <keywords content='کلیدو...' ایجاد کرد)
 
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
 
  
  
سطر ۶: سطر ۶:
 
__toc__
 
__toc__
  
−
حزن، سختی زمین را می­گویند و نفس را بخاطر غمی که برای آن بوجود می­آید و موجب سختی و دگرگونی آن می­شود، حزین می­گویند که خلاف فرح و شادی است.<ref> اصفهانی، راغب؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه خسروی حسینی، سید غلامرضا، انتشارات مرتضوی، 1375، چاپ دوم، ج1، ص478</ref>هرگاه انسان چیزی را که مالک آن بوده است و آن را دوست داشته و یا خود را قادر بر تملک آن می­دانسته، از دست بدهد، حُزن بر او عارض می­شود.<ref> ترجمه تفسير الميزان، علامه محمدحسين طباطبايي؛ ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ هفتم، تابستان 1375، ج4، ص39</ref>
+
حزن، سختی زمین را می­گویند و نفس را بخاطر غمی که برای آن بوجود می­آید و موجب سختی و دگرگونی آن می­شود، حزین می­گویند که خلاف فرح و شادی است.<ref>اصفهانی، راغب؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه خسروی حسینی، سید غلامرضا، انتشارات مرتضوی، 1375، چاپ دوم، ج1، ص478</ref>هرگاه انسان چیزی را که مالک آن بوده است و آن را دوست داشته و یا خود را قادر بر تملک آن می­دانسته از دست بدهد، حُزن بر او عارض می­شود.<ref>ترجمه تفسير الميزان، علامه محمدحسين طباطبايي؛ ترجمه سيد محمدباقر موسوي همداني، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ هفتم، تابستان 1375، ج4، ص39.</ref>
  
−
== حزن در آیات ==
+
==حزن در آیات==
  
−
کلمه حزن با مشتقاتش در كل آيات [[قرآن]] 42 مرتبه به كار رفته است که 26 آيه مكی و 16 آيه مدنی می­باشد و در اكثر اين آيات خداوند حزن را به صورت منفی بيان نموده و پرهيز از حزن دستور كار آيات می­باشد كه ما در اين جا به نمونه هايی از آيات اشاره می‌كنيم. خداوند در قرآن کریم می­فرماید:
+
کلمه حزن با مشتقاتش در كل آيات [[قرآن]] 42 مرتبه بكار رفته است که 26 آيه مكی و 16 آيه مدنی می­باشد و در اكثر اين آيات خداوند حزن را به صورت منفی بيان نموده و پرهيز از حزن دستور كار آيات می­باشد كه ما در اين جا به نمونه هايی از آيات اشاره می‌كنيم.
  
−
«صبر کن و صبر تو فقط برای خدا و به توفیق خدا باشد وبخاطر (کارهای) آنها اندوهگین و دلسرد نشو و از توطئه­های آنها در تنگنا قرار مگیر.»<ref> نحل/ 127</ref>
+
خداوند در [[قرآن کریم]] می­فرماید: «صبر کن و صبر تو فقط برای خدا و به توفیق خدا باشد و بخاطر (کارهای) آنها اندوهگین و دلسرد نشو و از توطئه­های آنها در تنگنا قرار مگیر».<ref>[[سوره نحل]]/127.</ref>
  
−
«به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى‌شوند كه «نترسيد و غمگين مباشيد و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است.»<ref> فصلت/ 30</ref>
+
به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى‌شوند كه «نترسيد و غمگين مباشيد و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است».<ref>[[سوره فصلت]]/ 30.</ref>
  
 
اين آيات وسيله‌اى براى تسلى و دلدارى و تقويت روحى مؤمنین است. خداوند ماندن مؤمن بر اندوه را جایز نمی­داند، بلکه آن را مایه تنبه و عبرت قرار داده است تا او را به سوی [[فرح]] و [[سرور]] هدایت کند.
 
اين آيات وسيله‌اى براى تسلى و دلدارى و تقويت روحى مؤمنین است. خداوند ماندن مؤمن بر اندوه را جایز نمی­داند، بلکه آن را مایه تنبه و عبرت قرار داده است تا او را به سوی [[فرح]] و [[سرور]] هدایت کند.
  
−
«نجوا تنها از سوى شيطان است. مى‌خواهد با آن مؤمنان غمگين شوند. ولى نمى تواند هيچ گونه ضررى به آن ها برساند جز به فرمان خدا. پس مؤمنان تنها بر خدا توكل كنند.»<ref> مجادله/ 10</ref>
+
«نجوا تنها از سوى [[شيطان]] است. مى‌خواهد با آن مؤمنان غمگين شوند. ولى نمى تواند هيچ گونه ضررى به آنها برساند جز به فرمان خدا. پس مؤمنان تنها بر خدا توكل كنند».<ref>[[سوره مجادله]]/10.</ref>
  
−
== حزن در روایات ==
+
==حزن در روایات==
  
 
در روایات نیز، در مواردی از حزن به عنوان یک فضیلت یاد شده و مواردی نیز به عنوان رذیلت آمده است که به برخی از آنان اشاره می­کنیم.
 
در روایات نیز، در مواردی از حزن به عنوان یک فضیلت یاد شده و مواردی نیز به عنوان رذیلت آمده است که به برخی از آنان اشاره می­کنیم.
−
1.  پیامبر اکرم(ص) فرمودند: بر شما باد حزن، پس همانا کلید قلب است.<ref> پاینده، ابوالقاسم؛ نهج اافصاحه، نشر جاویدان، تهران، 1354، ح1971</ref>
 
−
2.  امام علی(ع) فرمودند: در معرفی انسان کامل می­فرمایند: کسی که جامعه زیرین او اندوه و لباس رویین او ترس ازخداست.<ref> - دشتی، محمد؛ نهج البلاغه، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمونین، پاییز1381، خطبه 87</ref>
 
−
3.  پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: کسی که اندوهش بسیار است، بدنش بیمار شود.<ref> مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، تهران، انتشارات اسلامیه، 1364، ج74، ص161 </ref>
 
  
−
== '''انواع حزن''' ==
+
# پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: بر شما باد حزن، پس همانا کلید قلب است.<ref>پاینده، ابوالقاسم؛ نهج اافصاحه، نشر جاویدان، تهران، 1354، ح1971.</ref>
 +
# [[امام علی]] علیه السلام فرمودند: در معرفی انسان کامل می­فرمایند: کسی که جامعه زیرین او اندوه و لباس رویین او ترس از خداست.<ref>دشتی، محمد؛ نهج البلاغه، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمونین، پاییز1381، خطبه 87.</ref>
 +
# پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می­فرمایند: کسی که اندوهش بسیار است، بدنش بیمار شود.<ref>مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، تهران، انتشارات اسلامیه، 1364، ج74، ص161.</ref>
 +
 
 +
==انواع حزن==
  
 
طبق آیات و روایات فراوانی که این زمینه موجود است، حزن به دو قم مذموم و ممدوح تقسیم می­شود که برای روشن شدن این مطلب ابتدا به تعریف آن و سپش به ذکر عوامل ایجاد کننده و در نهایت عوامل نابود کننده آن می­پردازیم.
 
طبق آیات و روایات فراوانی که این زمینه موجود است، حزن به دو قم مذموم و ممدوح تقسیم می­شود که برای روشن شدن این مطلب ابتدا به تعریف آن و سپش به ذکر عوامل ایجاد کننده و در نهایت عوامل نابود کننده آن می­پردازیم.
  
−
== الف- حزن مذموم ==
+
===الف: حزن مذموم===
 +
 
 +
حزن مذموم، همان حزن به جهت از دست دادن منفعت دنیوی و یا رسیدن به مصیبت است که به طور مستقیم و غیرمستقیم در آیات و روایات مورد نهی واقع است. خداوند صحنه پایانی [[غزوه احد]] را این گونه بیان می­کند:
  
−
حزن مذموم، همان حزن به جهت از دست دادن منفعت دنیوی و یا رسیدن به مصیبت است که بطور مستقیم و غیر مستقیم در آیات و روایات مورد نهی واقع است. خداوند صحنه پایانی [[غزوه احد]] را اینگونه بیان می­کند:
+
«(به خاطر بیاورید) هنگامی را که از کوه بالا می­رفتید، و (جمعی در وسط بیابان پراکنده شدند و از شدت وحشت) به عقب ماندگان نگاه نمی­کردید. پیامبر از پشت سر شما را صدا می­زد. سپس اندوه­ها را یکی پس از دیگری به شما جزا داد. این بخاطر آن بود که دیگر برای از دست رفتن (غنایم جنگی) غمکین نشوید و نه بخاطر مصیبت­هایی که بر شما وارد می­گردد».<ref>[[سوره آل عمران]]/ 153</ref>
  
−
«(به خاطر بیاورید) هنگامی را که از کوه بالا می­رفتید، و(جمعی در وسط بیابان پراکنده شدند، و از شدت وحشت) به عقب ماندگان نگاه نمی­کردید . پیامبر از پشت سر شما را صدا می­زد. سپس اندوه­ها را یکی پس از دیگری به شما جزا داد. این بخاطر آن بود که دیگر برای ازدست رفتن(غنایم جنگی) غمکین نشوید، و نه بخاطر مصیبت­هایی که بر شما وارد می­گردد.»<ref> آل عمران/ 153</ref>
+
[[علامه طباطبایی]] در ذیل این آیه، دو احتمال می­دهند که هر دو احتمال دلیل بر مذموم بودن حزن ناشی از دست دادن منفعت دنیوی و یا رسیدن به مصیبت است. بنابر احتمال اول خداوند غم دیگری را به مسلمانان به عنوان پاداش داد تا بر اثر این غم مسلمانان از آنچه از دست داده بودند و یا از مصائبی که به آنها رسیده بود محزون و دلگیر نشوند و این غم باعث زوال حزن و اندوه اولیه شده بود.
−
علامه طباطبایی در ذیل این آیه، دو احتمال می­دهند که هر دو احتمال دلیل بر مذموم بودن حزن ناشی از دست دادن منفعت دنیوی و یا رسیدن به مصیبت است. بنابر احتمال اول خداوند غم دیگری را به مسلمانان به عنوان پاداش داد تا بر اثر این غم مسلمانان از آنچه از دست داده بودند و یا از مصائبی که به آنها رسیده بود محزون و دلگیر نشوند و این غم باعث زوال حزن و اندوه اولیه شده بود.
 
  
−
بنابر احتمال دوم، غم دوم عبارت است از غمی که به سبب حمله ناگهانی مشرکین بعد از نافرمانی نگهبانان، از پشت سر بر آنها وارد شد. لذا دو غم بر مومنان وارد شد که هر دو مذموم است؛ یکی غم اختلاف و کشمکش و پراکنده شدن در زمین و دیگری غم حمله از پشت و غافلگیر شدن.<ref> طباطبایی، سید محمدحسین؛ پیشین، ج4، ص70</ref>
+
بنابر احتمال دوم، غم دوم عبارت است از غمی که به سبب حمله ناگهانی مشرکین بعد از نافرمانی نگهبانان، از پشت سر بر آنها وارد شد. لذا دو غم بر مومنان وارد شد که هر دو مذموم است؛ یکی غم اختلاف و کشمکش و پراکنده شدن در زمین و دیگری غم حمله از پشت و غافلگیر شدن.<ref>طباطبایی، سید محمدحسین؛ پیشین، ج4، ص70.</ref>
−
 
−
'''عوامل بوجود آورنده حزن مذموم:'''
 
  
−
1.  شوق و رغبت به [[دنیا]]:
+
====عوامل بوجودآورنده حزن مذموم:====
  
−
امام صادق(ع) می­فرمایند: شوق و رغبت به دنیا موجب غم و حزن است.<ref> مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج75، ص240</ref>زیرا شادی­های دنیا زودگذر است و از پس آن اندوه و غمی است. بنابراین علاقه به آنها در واقع دلبستگی به امور فانی و زودگذر است و وقتی انسان چیزی را که به آن علاقه دارد، از دست بدهد دچار حزن و اندوه می­شود.
+
# شوق و رغبت به [[دنیا]]: [[امام صادق]] علیه السلام می­فرمایند: شوق و رغبت به دنیا موجب غم و حزن است.<ref>مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج75، ص240.</ref> زیرا شادی­های دنیا زودگذر است و از پس آن اندوه و غمی است. بنابراین علاقه به آنها در واقع دلبستگی به امور فانی و زودگذر است و وقتی انسان چیزی را که به آن علاقه دارد، از دست بدهد دچار حزن و اندوه می­شود.
−
+
# چشم داشتن به ثروت دیگران: [[امام باقر]] علیه السلام می­فرمایند: هر کس به آنچه در اختیار مردم است چشم دوزد، حزن و تأسف­اش طولانی شود.<ref>همان، ص172.</ref> زیرا این فرد یکسره در حال مقایسه خود و دیگران است و از کم و کاستی­های زندگی خود غمگین و ناراحت است.
−
2.  چشم داشتن به ثروت دیگران:
+
# حسادت: [[امام علی]] علیه السلام می­فرمایند: ستمگری را شبیه­تر به مظلوم از حسود ندیدم که نفس اندوه او دائمی و قلب او متحیر و سرگردان و حزن و اندوهش لازم و همیشگی است.<ref>ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، دارالحدیث، چاپ پنجم 1384، ج2، ص423.</ref>
 +
# ناامیدی: یکی دیگر از عواملی که موجب حزن و اندوه می­گردد، ناامیدی است. امام علی علیه السلام می­فرماید: اگر ناامیدی بر دل انسان چیره شود تأسف خوردن، او را از پای درآورد.<ref>دشتی، محمد؛ نهج البلاغه، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، پاییز 1381، خطبه 82.</ref> فردی که ناامید است، احساس حقارت و بدبختی می­کند و این حس حقارت او را از عمل کردن باز می­دارد و در نتیجه موجب حزن و اندوه او می­شود.
 +
# آه و ناله و ناشکیبایی: امام علی علیه السلام می­فرمایند: از جزع و فزع بپرهیز که باعث اندوه می­شود.<ref>مجلسی، محمدباقر؛ پیشین،  ج79، ص144.</ref> جزع در لغت به معنای صبر نکردن بر آنچه بر انسان نازل شده است، می­باشد.<ref>معجم الوسیط.</ref> از این روایت می­توان استفاده کرد که آه و ناله شدید و بدون جهت نه تنها موجب رفع حزن نمی­شود بلکه بر آن می­افزاید. اینان انسان­هایی هستند که دوست دارند همیشه ناله کنند و روز خود را با حزن و اندوه به پایان برسانند، در حالی که می­توانند با توجه به نعمت­های خدا به زندگی شیرینی و نشاط ببخشند.
 +
# شک: طبق فرموده [[امام صادق]] علیه السلام خداوند حزن و اندوه را در شک و سخط قرار داده است.<ref>مجلسی، محمدباقر؛ پیشین،  ج67، ص152.</ref>
 +
# افکار منفی: ریشه هر احساس افسردگی و اندوهی در تفکری منفی است و در اثر همین افکار منفی، انسان بی­روحیه و سنگین شده و دچار احساس شکست و ناکامی می­گردد.
  
−
امام باقر(ع) می­فرمایند: هر کس به آنچه در اختیار مردم است چشم دوزد، حزن و تأسف­اش طولانی شود.<ref> . همان، ص172</ref>زیرا این فرد یکسره در حال مقایسه خود و دیگران است و از کم و کاستی­های زندگی خود غمگین و ناراحت است.
+
اگر انسان از کارها برداشت درستی داشته باشد، احساسات او هم واقعی است و اگر درک و تصور او اشتباه باشد، واکنش او هم غیرطبیعی و خلاف واقع خواهد بود. بنابراین باید احساسات دردناک ناشی از تعریف­های ذهنی را کنار گذاشت، چون اعتباری ندارند.<ref> برنز، دیوید؛ شناخت درمانی، ترجمه، قراچه داغی، مهدی، تهران، نشر مترجم، 1371، چاپ ششم، ص46.</ref>
−
 
−
3.  حسادت:
 
  
−
امام علی(ع) می­فرمایند: ستمگری را شبیه­تر به مظلوم از حسود ندیدم، که نفس اندوه او دائمی و قلب او متحیر و سرگردان و حزن و اندوهش لازم و همیشگی است.<ref> ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه،  دارالحدیث، چاپ پنجم 1384، ج2، ص423</ref>
+
====عوامل نابود کننده حزن مذموم:====
−
 
−
4.  ناامیدی:
 
  
−
یکی دیگر از عواملی که موجب حزن و اندوه می­گردد، ناامیدی است. امام علی(ع) می­فرماید: اگر ناامیدی بر دل انسان چیره شود تأسف خوردن، او را از پای درآورد.<ref>  ،دشتی، محمد؛ نهج البلاغه، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، پاییز1381، خطبه 82</ref>فردی که ناامید است، احساس حقارت و بدبختی می­کند و این حس حقارت او را از عمل کردن باز می­دارد و در نتیجه موجب حزن و اندوه او می­شود.
+
'''1. صبر و یقین:'''
−
 
−
5.  آه و ناله و ناشکیبایی:
 
  
−
امام علی(ع) می­فرمایند: از جزع و فزع بپرهیز که باعث اندوه می­شود.<ref> مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج79، ص144</ref>جزع در لغت به معنای صبر نکردن بر آنچه بر انسان نازل شده است، می­باشد.<ref> معجم الوسیط</ref>از این روایت می­توان استفاده کرد که آه و ناله شدید و بدون جهت نه تنها موجب رفع حزن نمی­شود، بلکه بر آن می­افزاید.
+
صبر در لغت به معنای بازداشتن نفس به جهت رسیدن مکروهی به آن از جزع و فزع است. صبر موجب غم زدایی و آرامش روحی است. چنانچه [[امام علی]] علیه السلام می­فرمایند: با اراده­های صبورانه و حسن یقین غم­های وارده بر خود را دور نما.<ref>مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج74، ص211.</ref>
−
اینان انسان­هایی هستند که دوست دارند همیشه ناله کنند و روز خود را با حزن و اندوه به پایان برسانند، در حالیکه می­توانند با توجه به نعمت­های خدا به زندگی شیرینی و نشاط ببخشند.
 
−
 
−
6.  شک:
 
  
−
طبق فرموده امام صادق(ع) خداوند حزن و اندوه را در شک و سخط قرار داده است.<ref> مجلسی، محمدباقر؛ پیشین،  ج67،ص152</ref>
+
شخص مومن با اعتقاد به ثواب و پاداش الهی بر صبر، با صبوری غم و اندوه را از خود می­زداید و آرام می­گیرد چرا که او اعتقاد دارد: «صابران، اجر و پاداش خود را بی­حساب دریافت می­دارند».<ref>[[سوره زمر]]/10.</ref> در مرتبه بالاتر، او بر این باور است که درود و رحمت الهی شامل او شده است. لذا دلیلی بر غمگین بودن نمی­بیند.
−
 
−
7. افکار منفی:
 
  
−
ریشه هر احساس افسردگی و اندوهی در تفکری منفی است و در اثر همین افکار منفی، انسان بی­روحیه و سنگین شده و دچار احساس شکست و ناکامی می­گردد.
+
'''2. اعتقاد به قضا و قدر الهی:'''
−
اگر انسان از کارها، برداشت درستی داشته باشد، احساسات او هم واقعی است و اگر درک و تصور او اشتباه باشد، واکنش او هم غیرطبیعی و خلاف واقع خواهد بود. بنابراین باید احساسات دردناک ناشی از تعریف­های ذهنی را کنار گذاشت، چون اعتباری ندارند.<ref> برنز، دیوید؛ شناخت درمانی، ترجمه، قراچه داغی، مهدی، تهران، نشر مترجم، 1371، چاپ ششم، ص46</ref>
 
−
 
−
'''عوامل نابود کننده حزن مذموم:'''
 
  
−
1. صبر و یقین:
+
شخص معتقد به قضا و قدر الهی هر آنچه را که خدا بر او مقدر کند، خیر می­داند پس محزون نیست. چنانچه [[امام علی]] علیه السلام می­فرمایند: اعتماد کردن به قدر الهی، چه طرد کننده خوبی برای غم­هاست.<ref>ری شهری، محمد؛ پیشین، ص294.</ref>
  
−
صبر در لغت به معنای بازداشتن نفس به جهت رسیدن مکروهی به آن از جزع و فزع است. صبر موجب غم زدایی و آرامش روحی است. چنانچه امام علی(ع) می­فرمایند: با اراده­های صبورانه و حسن یقین غم­های وارده بر خود را دور نما.<ref> مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج74، ص211</ref>
+
'''3. پناه بردن به خدا:'''
−
شخص مومن با اعتقاد به ثواب و پاداش الهی بر صبر، با صبوری غم و اندوه را از خود می­زداید و آرام می­گیرد چرا که او اعتقاد دارد: «صابران، اجر و پاداش خود را بی­حساب دریافت می­دارند.»<ref> زمر/10</ref>
 
−
در مرتبه بالاتر، او بر این باوراست که درود و رحمت الهی شامل او شده است. لذا دلیلی بر غمگین بودن نمی­بیند.
 
−
 
−
2. اعتقاد به قضا و قدر الهی:
 
  
−
شخص معتقد به قضا و قدر الهی هر آنچه را که خدا بر او مقدر کند، خیر می­داند. پس محزون نیست. چنانچه امام علی(ع) می­فرمایند: اعتماد کردن به قدر الهی، چه طرد کننده خوبی برای غم­هاست.<ref> ری شهری، محمد؛ پیشین، ص294</ref>
+
[[امام علی]] علیه السلام می­فرماید: هنگامی که فزع و ناله زیاد شود پس آن کس که به او پناه برد شود خداست.
−
 
−
3.  پناه بردن به خدا:
 
−
امام علی(ع) می­فرماید: هنگامی که فزع و ناله زیاد شود، پس آنکس که به او پناه برد شود خداست.
 
−
 
−
4.  استغفار زیاد و گفتن ذکرهای مخصوص:
 
  
−
امام صادق(ع) می­فرماید: هر کس زیاد استغفار نماید، خداوند او را از هر غمی و از هر تنگی­ای خارج سازد و او را روزی دهد از جایی که گمان نمی­کند.<ref> همان، ج7، ص352</ref>
+
'''4. استغفار زیاد و گفتن ذکرهای مخصوص:'''
−
روشن است که استغفا تنها ذکر زبانی نیست، بلکه نوعی توجه به خدا و یاد اوست که با این توجه و یاد، دل آرام می­گیرد.اما در مورد اذکار، هر ذکری از آن جهت که باد خداست باعث آرامش دل می­شود. اما ذکرهای مخصوصی در روایات آمده است که خواص مخصوصی دارند. پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: جمله لاحول و لا قوه الا بالله نود و نه درد را شفا می­دهد که ساده­ترین آن اندوه است.<ref> همان، ج3، ح3797</ref>
 
−
 
−
5.  توجه به نسبی بودن شادی و غم در دنیا:
 
  
−
باید توجه کرد که در دنیا شاید و غم مطلق نیست، هر چه در عالم دنیاست در مرز نابودی است. چنانچه برخی علما می­فرمایند: دل بستگی و محبت به چیزی که آخر آن فنا و زوال است، خلاف مقتضای عقل و دانش و مخالف طریقت آگاهی و بینش است.<ref> نراقی، احمد؛ معراج السعاده، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی طوبای محبت، چاپ اول، 1385، ص583</ref>
+
[[امام صادق]] علیه السلام می­فرماید: هر کس زیاد استغفار نماید، خداوند او را از هر غمی و از هر تنگی­ای خارج سازد و او را روزی دهد از جایی که گمان نمی­کند.<ref>همان، ج7، ص352.</ref>
  
−
== ب‌- حزن ممدوح ==
+
روشن است که استغفا تنها ذکر زبانی نیست بلکه نوعی توجه به خدا و یاد اوست که با این توجه و یاد، دل آرام می­گیرد. اما در مورد اذکار، هر ذکری از آن جهت که باد خداست باعث آرامش دل می­شود. اما ذکرهای مخصوصی در روایات آمده است که خواص مخصوصی دارند.
  
−
روایات بسیاری وجود دارد که با توجه به مضامین آن در می­یابیم که در مقابل حزن مذموم، حزنی نیز وجود دارد که از طرف ائمه معصومین(ع) مورد تایید بوده است. امام سجاد(ع) می­فرماید: خداوند هر قلب غمناکی را دوست می­دارد.<ref> مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج68، ص38</ref>
+
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می­فرمایند: جمله لاحول و لاقوه الا بالله نود و نه درد را شفا می­دهد که ساده­ترین آن اندوه است.<ref> همان، ج3، ح3797.</ref>
−
امام صادق(ع) می­فرماید: در کتاب علی(ع) خواندم که همانا مومن شب وروز را به پایان نمی­برد در حالیکه حزین و غمناک است و بجز این حالت برای او شایسته نیست.<ref> همان، ج69، ص71</ref>
 
−
 
−
مصادیق حزن ممدوح:
 
  
−
1. حزن به جهت نادانی و گمراهی مردم:
+
'''5. توجه به نسبی بودن شادی و غم در دنیا:'''
  
−
از آیات و تواریخ به خوبی استفاده می­شود که انبیاء الهی از گمراهی و نادانی مردم و از اینکه به بیراهه بروند، رنج بسیار می­برند. خداوند در قرآن می­فرماید:
+
باید توجه کرد که در دنیا شادی و غم مطلق نیست، هر چه در عالم دنیاست در مرز نابودی است. چنانچه برخی علما می­فرمایند: دلبستگی و محبت به چیزی که آخر آن فنا و زوال است، خلاف مقتضای عقل و دانش و مخالف طریقت آگاهی و بینش است.<ref> نراقی، احمد؛ معراج السعاده، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی طوبای محبت، چاپ اول، 1385، ص583.</ref>
−
«گویی می­خواهی بخاطر اعمال آنان، خود را از غم و اندوه هلاک کنی اگر به این گفتار ایمان نیاورند.»<ref> کهف/ 6</ref>
 
−
 
−
2.  حزن دلسوزانه و مشفقانه نسبت به مردم:
 
  
−
خداوند می­فرماید:
+
===ب‌: حزن ممدوح===
  
−
«به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج­های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مومنان رئوف و مهربان است.»<ref> توبه/ 128</ref>
+
روایات بسیاری وجود دارد که با توجه به مضامین آن درمی­یابیم که در مقابل حزن مذموم، حزنی نیز وجود دارد که از طرف ائمه معصومین علیهم السلام مورد تایید بوده است. [[امام سجاد]] علیه السلام می­فرماید: خداوند هر قلب غمناکی را دوست می­دارد.<ref> مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج68، ص38.</ref>
−
پس پیامبر و معصومین(ع) هم حزن و اندوه دارند که این یک حرن و اندوه خاص است که در راستای بندگی خدا و یکی از مصادیق یاد خداست.
 
−
 
−
3.  حزن به حهت از دست دادن نیکی­ها:
 
  
−
از دست دادن نیکی­ها و فرصت­ها برای انجام اعمال شایسته برای انسان مومن حزن آور است. چنانچه امام علی(­ع) می­فرماید: همانا از دست دادن فرصت­ها اندوه است.<ref> آمدی، عبدالواحد بن تمیمی؛ تصنیف غررالحکم و دررالحکم، تحقیق، درایتی، مصطفی؛ مکتب الاعلام الاسلامی، ص474، ح10831</ref>
+
[[امام صادق]] علیه السلام می­فرماید: در کتاب علی علیه السلام خواندم که همانا مومن شب و روز را به پایان نمی­برد در حالی که حزین و غمناک است و بجز این حالت برای او شایسته نیست.<ref>همان، ج69، ص71.</ref>
−
این حزن، حزن ممدوح است، مشروط بر اینکه شخص تصمیم بر جبران گذشته نماید و با استفاده از زمان حال به کسب نیکی و اعمال شایسته بپردازد. اما اگر شخص تنها افسوس گذشته را بخورد بدون جبران، این حزن ارزشمندی نیست بلکه نکوهیده است.
 
−
 
−
4.  حزن به جهت مصائب اهل بیت:
 
  
−
امام صادق(ع) می­فرماید: کسی که بر ما غمگین و از ظلم بر ما اندوهگین شود، نفس کشیدن او تسبیح و غم او برای ما عبادت است.<ref> آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی؛ مهجم غررالحکم و دررالحکم، تحقیق، درایتی، مصطفی؛ مکتب العمال الاسلامی، 1403، ص851</ref>این حزن ممدوح است، زیرا یاد اولیاء خدا و دوستان او، نمونه­ای از یاد خداست.
+
====مصادیق حزن ممدوح:====
  
−
== پانویس ==
+
'''1. حزن به جهت نادانی و گمراهی مردم:'''
  
 +
از آیات و تواریخ به خوبی استفاده می­شود که انبیاء الهی از گمراهی و نادانی مردم و از این که به بیراهه بروند، رنج بسیار می­برند. خداوند در قرآن می­فرماید: «گویی می­خواهی بخاطر اعمال آنان، خود را از غم و اندوه هلاک کنی اگر به این گفتار ایمان نیاورند».<ref>[[سوره کهف]]/6.</ref>
 +
 +
'''2. حزن دلسوزانه و مشفقانه نسبت به مردم:'''
 +
 +
خداوند می­فرماید: «به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج­های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مومنان رئوف و مهربان است».<ref>[[سوره توبه]]/128.</ref>
 +
 +
پس پیامبر و معصومین علیه السلام هم حزن و اندوه دارند که این یک حزن و اندوه خاص است که در راستای بندگی خدا و یکی از مصادیق یاد خداست.
 +
 +
'''3. حزن به جهت از دست دادن نیکی­ها:'''
 +
 +
از دست دادن نیکی­ها و فرصت­ها برای انجام اعمال شایسته برای انسان مومن حزن آور است. چنانچه [[امام علی]] علیه السلام  می­فرماید: همانا از دست دادن فرصت­ها اندوه است.<ref>آمدی، عبدالواحد بن تمیمی؛ تصنیف غررالحکم و دررالحکم، تحقیق، درایتی، مصطفی؛ مکتب الاعلام الاسلامی، ص474، ح10831.</ref>
 +
 +
این حزن، حزن ممدوح است مشروط بر این که شخص تصمیم بر جبران گذشته نماید و با استفاده از زمان حال به کسب نیکی و اعمال شایسته بپردازد. اما اگر شخص تنها افسوس گذشته را بخورد بدون جبران، این حزن ارزشمندی نیست بلکه نکوهیده است.
 +
 +
'''4. حزن به جهت مصائب اهل بیت:'''
 +
 +
[[امام صادق]] علیه السلام می­فرماید: کسی که بر ما غمگین و از ظلم بر ما اندوهگین شود، نفس کشیدن او تسبیح و غم او برای ما عبادت است.<ref>آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی؛ مهجم غررالحکم و دررالحکم، تحقیق، درایتی، مصطفی؛ مکتب العمال الاسلامی، 1403، ص851.</ref> این حزن ممدوح است زیرا یاد اولیاء خدا و دوستان او، نمونه­ای از یاد خداست.
 +
 +
==پانویس==
 
<references/>
 
<references/>
  
−
== منابع ==
+
==منابع==
−
[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=43104 حزن و اندوه، سیده معصومه جوادی زاویه، سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع)(بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)] تاریخ بازیابی : 12 اردیبهشت 1391 .
+
[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=43104 حزن و اندوه، سیده معصومه جوادی زاویه، سایت پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)] تاریخ بازیابی: 12 اردیبهشت 1391.
 +
 
 
[[رده:اخلاق فردی]]
 
[[رده:اخلاق فردی]]

نسخهٔ ‏۱۵ نوامبر ۲۰۱۲، ساعت ۰۶:۲۸

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon-computer.png
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)



حزن، سختی زمین را می­گویند و نفس را بخاطر غمی که برای آن بوجود می­آید و موجب سختی و دگرگونی آن می­شود، حزین می­گویند که خلاف فرح و شادی است.[۱]هرگاه انسان چیزی را که مالک آن بوده است و آن را دوست داشته و یا خود را قادر بر تملک آن می­دانسته از دست بدهد، حُزن بر او عارض می­شود.[۲]

حزن در آیات

کلمه حزن با مشتقاتش در كل آيات قرآن 42 مرتبه بكار رفته است که 26 آيه مكی و 16 آيه مدنی می­باشد و در اكثر اين آيات خداوند حزن را به صورت منفی بيان نموده و پرهيز از حزن دستور كار آيات می­باشد كه ما در اين جا به نمونه هايی از آيات اشاره می‌كنيم.

خداوند در قرآن کریم می­فرماید: «صبر کن و صبر تو فقط برای خدا و به توفیق خدا باشد و بخاطر (کارهای) آنها اندوهگین و دلسرد نشو و از توطئه­های آنها در تنگنا قرار مگیر».[۳]

به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى‌شوند كه «نترسيد و غمگين مباشيد و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است».[۴]

اين آيات وسيله‌اى براى تسلى و دلدارى و تقويت روحى مؤمنین است. خداوند ماندن مؤمن بر اندوه را جایز نمی­داند، بلکه آن را مایه تنبه و عبرت قرار داده است تا او را به سوی فرح و سرور هدایت کند.

«نجوا تنها از سوى شيطان است. مى‌خواهد با آن مؤمنان غمگين شوند. ولى نمى تواند هيچ گونه ضررى به آنها برساند جز به فرمان خدا. پس مؤمنان تنها بر خدا توكل كنند».[۵]

حزن در روایات

در روایات نیز، در مواردی از حزن به عنوان یک فضیلت یاد شده و مواردی نیز به عنوان رذیلت آمده است که به برخی از آنان اشاره می­کنیم.

  1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: بر شما باد حزن، پس همانا کلید قلب است.[۶]
  2. امام علی علیه السلام فرمودند: در معرفی انسان کامل می­فرمایند: کسی که جامعه زیرین او اندوه و لباس رویین او ترس از خداست.[۷]
  3. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می­فرمایند: کسی که اندوهش بسیار است، بدنش بیمار شود.[۸]

انواع حزن

طبق آیات و روایات فراوانی که این زمینه موجود است، حزن به دو قم مذموم و ممدوح تقسیم می­شود که برای روشن شدن این مطلب ابتدا به تعریف آن و سپش به ذکر عوامل ایجاد کننده و در نهایت عوامل نابود کننده آن می­پردازیم.

الف: حزن مذموم

حزن مذموم، همان حزن به جهت از دست دادن منفعت دنیوی و یا رسیدن به مصیبت است که به طور مستقیم و غیرمستقیم در آیات و روایات مورد نهی واقع است. خداوند صحنه پایانی غزوه احد را این گونه بیان می­کند:

«(به خاطر بیاورید) هنگامی را که از کوه بالا می­رفتید، و (جمعی در وسط بیابان پراکنده شدند و از شدت وحشت) به عقب ماندگان نگاه نمی­کردید. پیامبر از پشت سر شما را صدا می­زد. سپس اندوه­ها را یکی پس از دیگری به شما جزا داد. این بخاطر آن بود که دیگر برای از دست رفتن (غنایم جنگی) غمکین نشوید و نه بخاطر مصیبت­هایی که بر شما وارد می­گردد».[۹]

علامه طباطبایی در ذیل این آیه، دو احتمال می­دهند که هر دو احتمال دلیل بر مذموم بودن حزن ناشی از دست دادن منفعت دنیوی و یا رسیدن به مصیبت است. بنابر احتمال اول خداوند غم دیگری را به مسلمانان به عنوان پاداش داد تا بر اثر این غم مسلمانان از آنچه از دست داده بودند و یا از مصائبی که به آنها رسیده بود محزون و دلگیر نشوند و این غم باعث زوال حزن و اندوه اولیه شده بود.

بنابر احتمال دوم، غم دوم عبارت است از غمی که به سبب حمله ناگهانی مشرکین بعد از نافرمانی نگهبانان، از پشت سر بر آنها وارد شد. لذا دو غم بر مومنان وارد شد که هر دو مذموم است؛ یکی غم اختلاف و کشمکش و پراکنده شدن در زمین و دیگری غم حمله از پشت و غافلگیر شدن.[۱۰]

عوامل بوجودآورنده حزن مذموم:

  1. شوق و رغبت به دنیا: امام صادق علیه السلام می­فرمایند: شوق و رغبت به دنیا موجب غم و حزن است.[۱۱] زیرا شادی­های دنیا زودگذر است و از پس آن اندوه و غمی است. بنابراین علاقه به آنها در واقع دلبستگی به امور فانی و زودگذر است و وقتی انسان چیزی را که به آن علاقه دارد، از دست بدهد دچار حزن و اندوه می­شود.
  2. چشم داشتن به ثروت دیگران: امام باقر علیه السلام می­فرمایند: هر کس به آنچه در اختیار مردم است چشم دوزد، حزن و تأسف­اش طولانی شود.[۱۲] زیرا این فرد یکسره در حال مقایسه خود و دیگران است و از کم و کاستی­های زندگی خود غمگین و ناراحت است.
  3. حسادت: امام علی علیه السلام می­فرمایند: ستمگری را شبیه­تر به مظلوم از حسود ندیدم که نفس اندوه او دائمی و قلب او متحیر و سرگردان و حزن و اندوهش لازم و همیشگی است.[۱۳]
  4. ناامیدی: یکی دیگر از عواملی که موجب حزن و اندوه می­گردد، ناامیدی است. امام علی علیه السلام می­فرماید: اگر ناامیدی بر دل انسان چیره شود تأسف خوردن، او را از پای درآورد.[۱۴] فردی که ناامید است، احساس حقارت و بدبختی می­کند و این حس حقارت او را از عمل کردن باز می­دارد و در نتیجه موجب حزن و اندوه او می­شود.
  5. آه و ناله و ناشکیبایی: امام علی علیه السلام می­فرمایند: از جزع و فزع بپرهیز که باعث اندوه می­شود.[۱۵] جزع در لغت به معنای صبر نکردن بر آنچه بر انسان نازل شده است، می­باشد.[۱۶] از این روایت می­توان استفاده کرد که آه و ناله شدید و بدون جهت نه تنها موجب رفع حزن نمی­شود بلکه بر آن می­افزاید. اینان انسان­هایی هستند که دوست دارند همیشه ناله کنند و روز خود را با حزن و اندوه به پایان برسانند، در حالی که می­توانند با توجه به نعمت­های خدا به زندگی شیرینی و نشاط ببخشند.
  6. شک: طبق فرموده امام صادق علیه السلام خداوند حزن و اندوه را در شک و سخط قرار داده است.[۱۷]
  7. افکار منفی: ریشه هر احساس افسردگی و اندوهی در تفکری منفی است و در اثر همین افکار منفی، انسان بی­روحیه و سنگین شده و دچار احساس شکست و ناکامی می­گردد.

اگر انسان از کارها برداشت درستی داشته باشد، احساسات او هم واقعی است و اگر درک و تصور او اشتباه باشد، واکنش او هم غیرطبیعی و خلاف واقع خواهد بود. بنابراین باید احساسات دردناک ناشی از تعریف­های ذهنی را کنار گذاشت، چون اعتباری ندارند.[۱۸]

عوامل نابود کننده حزن مذموم:

1. صبر و یقین:

صبر در لغت به معنای بازداشتن نفس به جهت رسیدن مکروهی به آن از جزع و فزع است. صبر موجب غم زدایی و آرامش روحی است. چنانچه امام علی علیه السلام می­فرمایند: با اراده­های صبورانه و حسن یقین غم­های وارده بر خود را دور نما.[۱۹]

شخص مومن با اعتقاد به ثواب و پاداش الهی بر صبر، با صبوری غم و اندوه را از خود می­زداید و آرام می­گیرد چرا که او اعتقاد دارد: «صابران، اجر و پاداش خود را بی­حساب دریافت می­دارند».[۲۰] در مرتبه بالاتر، او بر این باور است که درود و رحمت الهی شامل او شده است. لذا دلیلی بر غمگین بودن نمی­بیند.

2. اعتقاد به قضا و قدر الهی:

شخص معتقد به قضا و قدر الهی هر آنچه را که خدا بر او مقدر کند، خیر می­داند پس محزون نیست. چنانچه امام علی علیه السلام می­فرمایند: اعتماد کردن به قدر الهی، چه طرد کننده خوبی برای غم­هاست.[۲۱]

3. پناه بردن به خدا:

امام علی علیه السلام می­فرماید: هنگامی که فزع و ناله زیاد شود پس آن کس که به او پناه برد شود خداست.

4. استغفار زیاد و گفتن ذکرهای مخصوص:

امام صادق علیه السلام می­فرماید: هر کس زیاد استغفار نماید، خداوند او را از هر غمی و از هر تنگی­ای خارج سازد و او را روزی دهد از جایی که گمان نمی­کند.[۲۲]

روشن است که استغفا تنها ذکر زبانی نیست بلکه نوعی توجه به خدا و یاد اوست که با این توجه و یاد، دل آرام می­گیرد. اما در مورد اذکار، هر ذکری از آن جهت که باد خداست باعث آرامش دل می­شود. اما ذکرهای مخصوصی در روایات آمده است که خواص مخصوصی دارند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می­فرمایند: جمله لاحول و لاقوه الا بالله نود و نه درد را شفا می­دهد که ساده­ترین آن اندوه است.[۲۳]

5. توجه به نسبی بودن شادی و غم در دنیا:

باید توجه کرد که در دنیا شادی و غم مطلق نیست، هر چه در عالم دنیاست در مرز نابودی است. چنانچه برخی علما می­فرمایند: دلبستگی و محبت به چیزی که آخر آن فنا و زوال است، خلاف مقتضای عقل و دانش و مخالف طریقت آگاهی و بینش است.[۲۴]

ب‌: حزن ممدوح

روایات بسیاری وجود دارد که با توجه به مضامین آن درمی­یابیم که در مقابل حزن مذموم، حزنی نیز وجود دارد که از طرف ائمه معصومین علیهم السلام مورد تایید بوده است. امام سجاد علیه السلام می­فرماید: خداوند هر قلب غمناکی را دوست می­دارد.[۲۵]

امام صادق علیه السلام می­فرماید: در کتاب علی علیه السلام خواندم که همانا مومن شب و روز را به پایان نمی­برد در حالی که حزین و غمناک است و بجز این حالت برای او شایسته نیست.[۲۶]

مصادیق حزن ممدوح:

1. حزن به جهت نادانی و گمراهی مردم:

از آیات و تواریخ به خوبی استفاده می­شود که انبیاء الهی از گمراهی و نادانی مردم و از این که به بیراهه بروند، رنج بسیار می­برند. خداوند در قرآن می­فرماید: «گویی می­خواهی بخاطر اعمال آنان، خود را از غم و اندوه هلاک کنی اگر به این گفتار ایمان نیاورند».[۲۷]

2. حزن دلسوزانه و مشفقانه نسبت به مردم:

خداوند می­فرماید: «به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج­های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مومنان رئوف و مهربان است».[۲۸]

پس پیامبر و معصومین علیه السلام هم حزن و اندوه دارند که این یک حزن و اندوه خاص است که در راستای بندگی خدا و یکی از مصادیق یاد خداست.

3. حزن به جهت از دست دادن نیکی­ها:

از دست دادن نیکی­ها و فرصت­ها برای انجام اعمال شایسته برای انسان مومن حزن آور است. چنانچه امام علی علیه السلام می­فرماید: همانا از دست دادن فرصت­ها اندوه است.[۲۹]

این حزن، حزن ممدوح است مشروط بر این که شخص تصمیم بر جبران گذشته نماید و با استفاده از زمان حال به کسب نیکی و اعمال شایسته بپردازد. اما اگر شخص تنها افسوس گذشته را بخورد بدون جبران، این حزن ارزشمندی نیست بلکه نکوهیده است.

4. حزن به جهت مصائب اهل بیت:

امام صادق علیه السلام می­فرماید: کسی که بر ما غمگین و از ظلم بر ما اندوهگین شود، نفس کشیدن او تسبیح و غم او برای ما عبادت است.[۳۰] این حزن ممدوح است زیرا یاد اولیاء خدا و دوستان او، نمونه­ای از یاد خداست.

پانویس

  1. ↑ اصفهانی، راغب؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه خسروی حسینی، سید غلامرضا، انتشارات مرتضوی، 1375، چاپ دوم، ج1، ص478
  2. ↑ ترجمه تفسير الميزان، علامه محمدحسين طباطبايي؛ ترجمه سيد محمدباقر موسوي همداني، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ هفتم، تابستان 1375، ج4، ص39.
  3. ↑ سوره نحل/127.
  4. ↑ سوره فصلت/ 30.
  5. ↑ سوره مجادله/10.
  6. ↑ پاینده، ابوالقاسم؛ نهج اافصاحه، نشر جاویدان، تهران، 1354، ح1971.
  7. ↑ دشتی، محمد؛ نهج البلاغه، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمونین، پاییز1381، خطبه 87.
  8. ↑ مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، تهران، انتشارات اسلامیه، 1364، ج74، ص161.
  9. ↑ سوره آل عمران/ 153
  10. ↑ طباطبایی، سید محمدحسین؛ پیشین، ج4، ص70.
  11. ↑ مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج75، ص240.
  12. ↑ همان، ص172.
  13. ↑ ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، دارالحدیث، چاپ پنجم 1384، ج2، ص423.
  14. ↑ دشتی، محمد؛ نهج البلاغه، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، پاییز 1381، خطبه 82.
  15. ↑ مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج79، ص144.
  16. ↑ معجم الوسیط.
  17. ↑ مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج67، ص152.
  18. ↑ برنز، دیوید؛ شناخت درمانی، ترجمه، قراچه داغی، مهدی، تهران، نشر مترجم، 1371، چاپ ششم، ص46.
  19. ↑ مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج74، ص211.
  20. ↑ سوره زمر/10.
  21. ↑ ری شهری، محمد؛ پیشین، ص294.
  22. ↑ همان، ج7، ص352.
  23. ↑ همان، ج3، ح3797.
  24. ↑ نراقی، احمد؛ معراج السعاده، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی طوبای محبت، چاپ اول، 1385، ص583.
  25. ↑ مجلسی، محمدباقر؛ پیشین، ج68، ص38.
  26. ↑ همان، ج69، ص71.
  27. ↑ سوره کهف/6.
  28. ↑ سوره توبه/128.
  29. ↑ آمدی، عبدالواحد بن تمیمی؛ تصنیف غررالحکم و دررالحکم، تحقیق، درایتی، مصطفی؛ مکتب الاعلام الاسلامی، ص474، ح10831.
  30. ↑ آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی؛ مهجم غررالحکم و دررالحکم، تحقیق، درایتی، مصطفی؛ مکتب العمال الاسلامی، 1403، ص851.

منابع

حزن و اندوه، سیده معصومه جوادی زاویه، سایت پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی) تاریخ بازیابی: 12 اردیبهشت 1391.

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=حزن&oldid=19315»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا